Jan Zamoyski urodził się 19 marca 1542 roku w Skokówce (dzisiejsze województwo lubelskie). Jego ojcem był Stanisław Zamoyski, kasztelan chełmski, a matką Anna Hubertówna. Protoplastą rodu był podobno niejaki Florian Szary, który wsławił się walcząc w bitwie pod Płowcami i tam skonał trzymając swoje jelita, mając brzuch rozpruty trzema włóczniami. Z tego powodu król Władysław Łokietek miał jemu i jego potomkom nadać herb Jelita, na którym znalazły się trzy skrzyżowane włócznie.
Wpływy Zamoyskiego
Młody Zamoyski wysłany został na studia na Zachód. Kształcił się m.in. w Paryżu i Padwie. W 1563 roku, mając zaledwie 21 lat został wybrany rektorem Uniwersytetu w Padwie. W czasie studiów we Włoszech Zamoyski przeszedł na katolicyzm (jego rodzina wyznawała kalwinizm). Tam też napisał swoje dzieło: „De senatu Romano libri duo” („O Senacie Rzymskim Księgi Dwie”), w którym skupiał się na tym, co łączy ustrój republikańskiego Rzymu ze współczesną mu Rzeczpospolitą.
W 1573 roku był jednym z sygnatariuszy konfederacji warszawskiej, która gwarantowała wolność religijną wszystkim mieszkańcom Rzeczpospolitej. Do końca swoich dni opowiadał się za tolerancją religijną.
Po studiach Jan Zamoyski powrócił do Polski, gdzie został sekretarzem króla Zygmunta Augusta. Pracował także w archiwum, co dało mu wgląd do starych dokumentów i umożliwiło dalsze kształcenie i lepsze poznanie ustroju Rzeczpospolitej.
W 1572 roku, kiedy umarł ostatni z Jagiellonów, król Zygmunt August, Zamoyski dopiero budował swoją potęgę. W czasie pierwszej wolnej elekcji opowiedział się za obozem profrancuskim i aktywnie zwalczał stronnictwo prohabsburskie, które chciało wynieść na polski tron jednego z Habsburgów. W tym samym roku Jan Zamoyski wyruszył z poselstwem do Francji, gdzie oferował polski tron księciu Henrykowi Walezjuszowi.
Faworyt Zamoyskiego rządził Polską bardzo krótko, uciekając do Francji niedługo po koronacji, Zamoyski wówczas, rozglądając się za innym kandydatem, stanął po stronie tych, którzy wspierali władcę Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Do jego pomysłów należy koronowanie Anny Jagiellonki (siostry Zygmunta Augusta) na króla Polski i jej ślub z Batorym.
U szczytu potęgi
Wybór Batorego na króla Rzeczpospolitej okazał się wyborem nadzwyczaj udanym. Przez wielu historyków Stefan Batory uważany jest za najlepszego króla elekcyjnego, jakiego miała Polska. To przy Batorym właśnie Jan Zamoyski doszedł do największych zaszczytów i potęgi.
Zamoyski konsekwentnie opowiadał się przeciwko Habsburgom. Wspierał politykę zagraniczną Batorego zarówno przeciwko Habsburgom, jak osmańskiej Turcji. Jednocześnie dostrzegał Zamoyski różne wady, jakie miał ustrój Rzeczpospolitej. Podobnie jak Batory uważał, że trzeba wzmocnić władze królewską kosztem wpływów magnaterii. Taka „reforma” spotykała się jednak z wielkim oporem. W 1578 roku Zamoyski został kanclerzem wielkim koronnym.
Jan Zamoyski był uczonym i politykiem, i nie miał żadnego właściwie doświadczenia wojskowego. Niemniej, w roku 1579 wziął na siebie odpowiedzialność za przygotowania do wojny z Rosją. Przed wyprawą dużo czytał i studiował traktaty wojskowe. Okazał się niezwykle pojętny, co potwierdziły późniejsze sukcesy na polach bitew. W 1581 roku Zamoyski został hetmanem wielkim koronnym. W czasie wyprawy przeciwko carowi Iwanowi Groźnemu Zamoyski zdobył m.in. Wieliż i Zawołocze, a w czasie oblężenia Pskowa dowodził całą armią w imieniu króla.
Sława, którą zyskał na polach bitew przyćmiona została nieco w 1584 roku, kiedy to Zamoyski opowiedział się za karą śmierci dla banity Samuela Zborowskiego. Wielu upatrywało w tym wyroku osobistej zemsty kanclerza, który chciał pozbyć się człowieka pochodzącego z rodziny należącej do stronnictwa prohabsburskiego. Magnateria grzmiała wówczas, że Zamoyski ograniczyć chce szlachecką wolność.
Dalsze lata
W 1586 roku zmarł Stefan Batory. Zamoyski ponownie stanął wśród tych, którzy sprzeciwili się koronacji Habsburga. Kanclerz, zresztą wraz z Anną Jagiellonką, poparł na tron polski Zygmunta III Wazę, w którego żyłach płynęła w połowie jagiellońska krew (jego matka Katarzyna była siostrą Anny Jagiellonki i córką Zygmunta Starego). Zygmuntowi Wazie Zamoyski pomógł w czasie wojny z Maksymilianem Habsburgiem. Kanclerz i hetman zarazem poprowadził wojsko polskie i zwyciężył w bitwie pod Byczyną w 1588 roku. Wojska prowadzone przez Zamoyskiego uwięziły wówczas arcyksięcia Maksymiliana. Warunkiem odzyskania wolności było zrzeczenie się przez niego wszelkich roszczeń do polskiego tronu.
Dość szybko jednak po wyborze Zygmunta Wazy na tron Jan Zamoyski przeszedł do opozycji wobec niego. Zamoyskiemu nie podobały się pomysły króla, który chętnie przekształciłby Rzeczpospolitą w oświeconą monarchię absolutną.
Zamoyski przeciwny był ponadto walkom ze Szwecją. Konflikt ten widział przede wszystkim jako prywatną wojnę Zygmunta Wazy, który starał się przywrócić sobie utracony szwedzki tron. Jednocześnie Zamoyski dążył do umocnienie Rzeczpospolitej na południowym-wschodzie. Dzięki jego zaangażowaniu Rzeczpospolita pomogła wrócić na tron hospodarowi mołdawskiemu Jeremiemu Mohyle. Niedługo później wojska Zamoyskiego wsparły brata Jeremiego, Szymona Mohyłę, który zasiadł na tronie hospodarstwa wołoskiego. Tym samym potęga Rzeczpospolita dosięgnęła obydwu hospodarstw aż do Dunaju. W 1600 roku Zamoyski wziął jeszcze udział w wojnie o Inflanty ze Szwecją. Dowodził w czasie zajmowania Wolmaru, Fellina oraz Białego Kamienia. Dwa lata później zrezygnował z dowodzenia polską armią.
Jan Zamoyski zmarł 3 czerwca 1605 roku. Miał cztery żony (jedną z nich była bratanica Stefana Batorego, Gryzelda), lecz doczekał się tylko jednego dziecka, Tomasz Zamoyskiego.
Zamoyski został zapamiętany jako człowiek niezwykle utalentowany. Był państwowcem z krwi i kości – zawsze na pierwszym miejscu stawiał Rzeczpospolitą i jej interes, nawet jeśli zmuszało go to do sprzeciwienia się monarsze. Zamoyski przeszedł do historii głównie jako budowniczy Zamościa, lecz jego postać jest zdecydowania bardziej złożona, barwna i zasłużona.
Czytaj też:
Anna Jagiellonka. Zapomniany król PolskiCzytaj też:
Samuel Zborowski. Zdrajca czy ofiara? Jedyny magnat zabity z rozkazu królaCzytaj też:
Pierwsza wolna elekcja. Jak przebiegała, kto wziął w niej udział?