"Widziałem tylko dwie partie: polską i antypolską, ludzi godnych i bez sumienia"

W ciągu całego mego życia widziałem w naszym kraju tylko dwie partie: partię polską i antypolską, ludzi godnych i ludzi bez sumienia, tych, którzy pragnęli ojczyzny wolnej i niepodległej i tych, którzy woleli upadlające obce panowanie.

– Adam Jerzy Czartoryski, „Rozważania o dyplomacji”

Czartoryski był świadkiem ostatnich dni Rzeczpospolitej, jej upadku, syzyfowych prób jej odrodzenia, powstań i dramatu emigracji. Niewielu ludzi tak dobrze jak on pojęło, co stało się przyczyną zniszczenia Rzeczpospolitej przez trzech zaborców. Wiele jego spostrzeżeń dotyczących polityki, międzynarodowych zależności, ale też – co nieoczywiste – meandrów polskiej duszy, jest aktualnych także dzisiaj.

Rosyjski minister, przeciwnik Francji

Adam Jerzy Czartoryski przyszedł na świat 14 stycznia 1770 roku w Warszawie. Był synem Izabeli z domu Flemming oraz księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, choć jego biologicznym ojcem był najpewniej Mikołaj Repnin. Adam Jerzy Czartoryski był gruntownie wykształcony. Jako młody człowiek odbył wiele podróży.

W 1792 roku walczył w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja. Za bohaterską postawę uhonorowano go orderem Virtuti Militari. Po wojennej porażce wyjechał za granicę. Po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej chciał przedostać się do kraju, lecz nie pozwoliły na to władze austriackie. W czasie powstania władze rosyjskie zajęły majątek Czartoryskich. Adam Jerzy oraz jego brat Konstanty dostali polecenie wyjazdu do Petersburga, aby tam starać się o zwrot zajętych dóbr. Obaj bracia mieli być „gwarantami” dla strony rosyjskiej. Tam, na dworze Katarzyny II, książę Adam poznał wielkiego księcia Aleksandra, z którym bardzo się zaprzyjaźnił.

Koronacja wielkiego księcia jako cara Aleksandra I, była początkiem kariery politycznej Adama Czartoryskiego. W 1802 roku mianowano go zastępcą ministra spraw zagranicznych Rosji. Po roku został kuratorem wileńskiego okręgu naukowego. Kierując szkolnictwem w ośmiu zachodnich guberniach Rosji, sprzyjał rozwojowi wielu polskich placówek edukacyjnych. Począwszy od 1804 roku Adam Czartoryski zaczął pełnić urząd ministra spraw zagranicznych. W tym czasie polityka zewnętrzna Rosji skupiała się głównie na budowaniu kolejnych koalicji antynapoleońskich. Adam Czartoryski stanowczo sprzeciwiał się koncepcjom wiązania przyszłości Polski z rewolucyjną Francją. Był zdecydowanym przeciwnikiem Napoleona. Uważał, że droga do niepodległości wiedzie przez poprawne i przyjacielskie stosunki z Rosją. Popierał ideę federacji narodów słowiańskich. Przypisuje się mu autorstwo tzw. „planu puławskiego”, który zakładał, iż przyszłe państwo polskie składać się będzie z terytoriów zabranych przez Rosję Prusom oraz Austrii.

Jego nadzieje względem Rosji, która jako jedyna mogła dać Polsce gwarancje niepodległości, nie ustały nawet pomimo podpisania przez Rosję i Francję traktatu w Tylży i powołania Księstwa Warszawskiego, choć układowi temu był Czartoryski przeciwny. W 1814 roku przedstawił carowi plan, w którym postulował połączenie Księstwa Warszawskiego z guberniami litewsko-ruskimi.

W 1815 roku książę Adam Jerzy Czartoryski reprezentował Rosję na kongresie wiedeńskim. To tam zapadła decyzja o utworzeniu Królestwa Polskiego. Adam Czartoryski był autorem konstytucji Królestwa, które było zespolone unią personalną z Rosją. W Królestwie Polskim Czartoryski sprawował funkcję wiceprezesa Rządu Tymczasowego, a następnie senatora-wojewody. Był także członkiem Rady Administracyjnej. Został odznaczony orderem Orła Białego. Niedługo później, także z racji rosnących napięć między nim a carem Aleksandrem, zaczął wycofywać się z polityki. W 1823 roku został zastąpiony na stanowisku kuratorskim w Wilnie przez Mikołaja Nowosilcowa.

Hotel Lambert

Po rozpoczęciu powstania listopadowego książę Adam Czartoryski został, choć nie do końca ze swej woli, prezesem Rządu Narodowego. Nie był zwolennikiem powstania. Początkowo liczył jeszcze na porozumienie z Rosją, lecz, gdy zrozumiał, że ta opcja jest niemożliwa do realizacji, nastawił się na pomoc państw zachodnich. Po klęsce powstania został skazany zaocznie na karę śmierci przez cara Mikołaja I. Musiał wyjechać z kraju.

Na emigracji Czartoryski związany był ze środowiskiem, które określano jako Hotel Lambert. Było to grono niepodległościowych dysydentów o konserwatywno-liberalnych poglądach. Nazwa tego stronnictwa pochodzi od pałacu na Wyspie św. Ludwika zakupionego przez księcia Adama Czartoryskiego, w którym odbywały się spotkania. Środowisko to inspirowało się Konstytucją 3 Maja. Program polityczny Hotelu Lambert zakładał przekształcenie przyszłego państwa polskiego w monarchię konstytucyjną. W tym czasie większość członków stronnictwa nadal widziała księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w roli przywódcy odrodzonej Polski.

Czartoryski angażował się we wspieranie polskiej kultury i nauki. Był prezesem Towarzystwa Historyczno-Literackiego oraz współzałożycielem Biblioteki Polskiej w Paryżu. Gośćmi Hotelu Lambert byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Fryderyk Chopin.

Książę prowadził też szeroko zakrojoną kampanię dyplomatyczną na dworach całej Europy. Jego ludzie działali na rzecz sprawy polskiej oraz Polonii na całym kontynencie. W przededniu powstania styczniowego Adam Czartoryski kierował Biurem Dyplomatycznym, które nadzorowało poszczególne agendy tworzone w różnych częściach świata. Książę upatrywał szansę dla Polski w sytuacji międzynarodowej, jaka wytworzyła się w Europie po Wiośnie Ludów. Spodziewał się konfliktu państw zachodnich z Rosją. W czasie wojny krymskiej książę Adam Czartoryski wspierał polskie formacje wojskowe w Turcji.

Adam Jerzy Czartoryski zmarł 15 lipca 1861 roku w Montfermeil pod Paryżem. Dziedzictwem, które pozostawił po sobie był, oprócz myśli niepodległościowej, liczny dorobek pisarski. Jego pamiętniki i listy są cennym źródłem historycznym.

Czytaj też:
Bon vivant i generał. Jedyny taki w naszej historii książę Józef PoniatowskiCzytaj też:
Stanisław August Poniatowski. Symboliczne rocznice jego panowaniaCzytaj też:
Zesłańcy przeciw caratowi. Ostatni zryw powstańców styczniowych