Idąc śladem Platona i Cycerona, święty Augustyn wyróżnił wiele cnót, a wśród nich cztery cnoty kardynalne: sprawiedliwość, roztropność, męstwo i umiarkowanie. Zgodnie z filozofią Chrześcijaństwa traktował je łącznie, jako pochodne "miłości" i będące jej szczególnymi objawami. Sprawiedliwość uznawał za miłość służącą wyłącznie rozstrzyganiu spraw konfliktowych.
Sprawiedliwość – cnota kardynalna w myśli św. Augustyna
W ówczesnej rzeczywistości targanej problemami imperium rzymskiego, przemianami społecznymi i religijnymi Augustyn próbował wyznaczyć fundamenty porządku moralnego, który nie zawali się wraz z upadkiem Rzymu. Jego koncepcja sprawiedliwości — wielowarstwowa, łącząca wątki teologiczne, aksjologiczne i społeczne — stanowi do dziś jeden z najważniejszych punktów odniesienia w historii filozofii.
W refleksji Augustyna sprawiedliwość jest przede wszystkim kategorią zakorzenioną w metafizycznym porządku rzeczy. Nie da się jej pojąć, jeśli nie przyjmie się, że świat ma boskie źródło i cel. Z tego powodu jego ujęcie znacząco odbiega od klasycznej tradycji rzymskiej, dla której sprawiedliwość była przede wszystkim cnotą społeczną i prawną. Augustyn widzi ją jako zasadę przenikającą całe stworzenie — zarówno sferę duchową, jak i materialną — i ukierunkowującą ludzkie życie na właściwy cel.
Sprawiedliwość boska
Najwyższym i ostatecznym znaczeniem sprawiedliwości u Augustyna jest jej boski wymiar. Sprawiedliwość Boża polega na doskonałej zgodzie Jego woli i natury — Bóg jest sprawiedliwy, ponieważ jest Dobrem samym w sobie, a wszelkie normy moralne wypływają z Jego doskonałości. Boska sprawiedliwość nie jest jednak prostym odwzorowaniem ludzkich pojęć nagrody i kary. To raczej zasada, według której Bóg podtrzymuje ład stworzenia.
Augustyn podkreśla, że boska sprawiedliwość manifestuje się nie tylko w sądzie nad ludźmi, ale również w porządku natury: rzeczy są właściwie uporządkowane, kiedy znajdują się we właściwej relacji do Boga. Grzech jest więc nie tylko wykroczeniem moralnym, ale zaburzeniem kosmicznej harmonii. Ten sposób myślenia nadaje jego koncepcji sprawiedliwości wymiar głęboko religijny i uniwersalny, przekraczający ramy ludzkich instytucji.
Sprawiedliwość aksjologiczna
Drugie znaczenie, które można wyodrębnić u Augustyna, dotyczy wartości moralnych i hierarchii dóbr. Sprawiedliwość aksjologiczna wypływa z przekonania, że nie wszystkie dobra są równe — istnieje ich hierarchia, a człowiek sprawiedliwy to taki, który potrafi właściwie je uporządkować.
Na szczycie tej hierarchii znajduje się Bóg, potem dobra duchowe, a dopiero niżej dobra materialne i cielesne. Człowiek, który przedkłada dobra niższe nad wyższe, żyje w stanie niesprawiedliwości wobec samego siebie — narusza bowiem porządek wartości wpisany w ludzką naturę. W ten sposób sprawiedliwość staje się nie tylko zasadą społeczną, ale wewnętrzną dyspozycją moralną jednostki.
To aksjologiczne ujęcie ma też konsekwencje polityczne: żadne państwo, nawet najpotężniejsze, nie może być w pełni sprawiedliwe, jeśli jego obywatele i władcy nie kierują się właściwą hierarchią dóbr.
Sprawiedliwość społeczna
Trzecie znaczenie to sprawiedliwość społeczna, czyli ład międzyludzki wynikający z moralnego stanu społeczeństwa. Augustyn był przekonany, że relacje między ludźmi nie mogą być sprawiedliwe, jeśli nie są zakorzenione w relacji do Boga. Społeczeństwo, które ignoruje transcendentalny fundament, działa — jak pisze w „Państwie Bożym” — jak „zgromadzenie złodziei”: może mieć swoją strukturę, prawo i hierarchię, ale brak mu prawdziwej sprawiedliwości.
W tym ujęciu sprawiedliwość społeczna polega na zachowaniu harmonii między ludźmi zgodnie z ich miejscem i rolą wyznaczoną przez moralny porządek. Nie oznacza to jednak bezrefleksyjnej akceptacji nierówności. Augustyn widzi społeczną rolę każdej osoby jako szansę na realizację dobra. Niesprawiedliwością jest więc nadużycie władzy, pogarda dla słabszych czy wykorzystywanie innych dla własnych celów — wszystko to narusza moralną tkankę społeczeństwa.
Sprawiedliwość prawna
Czwartym poziomem jest sprawiedliwość prawna, która w myśli Augustyna zajmuje pozycję podrzędną wobec pozostałych. Prawo ludzkie może być narzędziem utrzymania porządku i pokoju, ale samo w sobie nie gwarantuje sprawiedliwości. Augustyn zwraca uwagę, że przepisy prawa często muszą uwzględniać ułomność człowieka — dlatego czasem dopuszczają rozwiązania, które nie są idealnie zgodne z moralnym dobrem, lecz służą ograniczaniu zła.
Państwo potrzebuje prawa, aby zapobiegać chaosowi, lecz prawdziwa sprawiedliwość prawna istnieje tylko wtedy, gdy prawo pozostaje w zgodzie z prawem Bożym i aksjologią wyższego rzędu. Gdy państwo kieruje się wyłącznie siłą, interesem lub tradycją, a nie transcendentalnym dobrem — przestaje być sprawiedliwe, nawet jeśli formalnie przestrzega własnych kodeksów.
W filozofii świętego Augustyna sprawiedliwość jest więc ideą wielowymiarową: zakorzenioną w Bogu, wyrażoną w hierarchii wartości, realizowaną w społeczeństwie i odzwierciedlaną — choć niedoskonale — w prawie ludzkim. Dzięki temu jego refleksja łączy metafizykę, etykę i teorię państwa, tworząc jedną z najbardziej kompleksowych wizji sprawiedliwości w historii myśli europejskiej.
Czytaj też:
Wojna sprawiedliwa. Czym jest? Bellum iustum w historii i Katechizmie