Krzemionki Opatowskie. Neolityczna kopalnia w sercu Polski

Krzemionki wciąż nie przestają zadziwiać badaczy dziejów najdawniejszych, a także zwykłych turystów. To niezwykłe miejsce, gdzie oglądać można nie tylko wystawy muzealne, ale przede wszystkim zejść pod ziemię, aby zobaczyć i poczuć, jak pracowali górnicy przed tysiącami lat.

Dlaczego tutaj?

W północno-wschodniej części województwa świętokrzyskiego znajduje się zespół prehistorycznych kopalń krzemienia pasiastego. Krzemień tworzył się w epoce jury, prawdopodobnie około 155 milionów lat temu. W tamtym czasie obszar dzisiejszego województwa świętokrzyskiego zalewało płytkie morze, gdzie tworzyły się wapienne osady, a w nich krzemionka, która (kiedy opadła woda) zamieniła się w krzemień.

W okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego wydobywano surowce od około 3900 do 1600 roku p.n.e., a więc w okresie neolitu i we wczesnej epoce brązu. W tamtym czasie, na obszarze około 78 hektarów, znajdowało się nawet 4 tysiące kopalń (nie jest znana ich dokładna liczba). Kiedy kopalnie przestano eksploatować, pozostały w nienaruszonym stanie. Kiedy w 1922 roku odkrył je geolog i paleontolog Jan Samsonowicz wyglądały tak, jakby dopiero co wyszli z nich górnicy. Region ten jest unikatowy nie tylko w skali Polski, ale i całego świata. W 2019 roku wpisano go na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Krzemionki, wraz z polami górniczymi Borownia i Korycizna, a także prehistoryczną osadą górniczą na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie tworzą Krzemionkowski Region Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Pasiastego. To jedyny tego typu obiekt na świecie otwarty dla szerszej publiczności.

Kopalnie sprzed tysięcy lat

Na terenie rezerwatu oglądać można dobrze zachowany krajobraz górniczy sprzed tysięcy lat, np. hałdy i wejścia do kopalń. Pod ziemią znajdują się wyrobiska o głębokości od 3 do 9 metrów. Jakie rodzaje wyrobisk znajdziemy w Krzemionkach?

„Na polu górniczym znalazły się:

• kopalnie jamowe – nieskomplikowane, najprostsze płytkie kopalnie, których głębokość sięgała do 2 metrów;
• kopalnie niszowe – te z kolei sięgały nieco głębiej (od 2,5 do 4 metrów); w ich dolnej części górnicy drążyli charakterystyczne, kilkumetrowe nisze, które poszerzały przestrzeń eksploatacji złoża;
• kopalnie chodnikowe – niewielkie chodniki drążone w miękkim podłożu (na przykład glinie) drążone były na dnie szybu na głębokości, która osiągała nawet 7 metrów;
• kopalnie filarowo-komorowe – w tym rodzaju kopalni górnicy pozostawili nienaruszone partie skalne, które, niczym filary, chroniły strop przed zawaleniem; chodniki sięgały nawet do 8 metrów od szybu, a drążono je na głębokości 5-6 metrów”. (cyt. za: www.swietokrzyskie.travel)

Krzemień z okolic dzisiejszego Ostrowca Świętokrzyskiego był bardzo popularny. Ówcześni ludzie doceniali jego wartość. Nadawał się on np. do produkcji narzędzi i broni. Z krzemienia wykonywano nie tylko przedmioty codziennego użytku, ale także przedmioty służące celom religijnym (wyroby z krzemienia odnajdywano także w grobach). Produkty wykonane z krzemienia z tego właśnie miejsca odkryto nawet ponad 600 kilometrów od Krzemionek.

Wydobyciem krzemienia musieli zajmować się wykwalifikowani pracownicy. Była to ciężka i niebezpieczna praca wymagająca sporej wiedzy. Prace pod ziemią wykonywano głównie w pozycji klęczącej lub leżącej, często w niskich temperaturach. Krzemień wydobywano na powierzchnię przy pomocy lin i koszy. W pobliżu wyrobisk znajdowały się pracownie, gdzie krzemień poddawano obróbce.

Krzemionki wciąż skrywają wiele zagadek. Miejsce to cały czas skłania do zadawania kolejnych pytań. Na stronie internetowej Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim czytamy:

„[Jakie są tajemnice Krzemionek]?

• Rzeczywisty zasięg poszczególnych typów kopalń w obrębie pola górniczego nie jest dobrze rozpoznany. Modele pola eksploatacyjnego sporządzone przez badaczy są hipotetyczne. Nie wiadomo, gdzie znajdowały się pierwsze szyby i jak dokładnie postępowała eksploatacja złoża. Kolejne pytania budzi problem datowania i przynależności kulturowej poszczególnych kopalń.
• Nie ma pewności, jak jest dokładna liczba szybów na terenie pola górniczego. Nie wiadomo, jaki jest stan podziemnych wyrobisk w słabo rozpoznanych częściach pola górniczego. Kopalnie filarowo-komorowe wymagają dalszych badań i rozpoznania.
• Wiele pytań rodzi kwestia metod pracy pradziejowych górników. Nie wiemy, czy praca w kopalniach była procesem ciągłym, czy też odbywała się etapami. Wydajność pracy ówczesnych górników również nie jest znana.
• Potwierdzenia wymaga hipoteza mówiąca, że w czasie obróbki krzemienia stosowano technikę jego ogrzewania.
• Nie odkryto dotąd żadnych śladów po czasowych obozowiskach górników pracujących na terenie kopalń.
• Nie odkryto dotychczas żadnych nowych komór podziemnych i rysunków związanych z religią neolitycznych górników.
• Wiele pytań rodzą kwestie handlu, transportu i dystrybucji siekier z krzemienia pasiatego wytwarzanych w Krzemionkach.
• Związki górników pracujących w kopalniach w Krzemionkach z ludnością okolicznych osad w dolinie Kamiennej i na Wyżynie Sandomierskiej wymagają dalszych badań. Osadnictwo związane z kopalniami jest tylko częściowo rozpoznane.
• Dalszych badań wymagają słabo rozpoznane kwestie osadnictwa, życia codziennego i obrządku pogrzebowego górników działających w Krzemionkach”.

Czytaj też:
Nietypowe znalezisko na Wawelu. Kapsuła czasu skrywa wspaniałe pamiątkiCzytaj też:
Zanim powstał Rzym. Etruskowie - tajemniczy lud ItaliiCzytaj też:
"Wszystkie mury jakby zwalić się miały". Trzęsienia ziemi w Polsce. Które było największe?