12 stycznia 1940 roku Niemcy zamordowali około 400 pacjentów szpitala psychiatrycznego w Chełmie. Niemiecka zbrodnia w szpitalu psychiatrycznym w Chełmie to tylko jedna z popełnionych z zimną krwią zbrodni dokonana przez Niemców w ramach Akcji T4 – akcji likwidacyjnej wszystkich ludzi „niewartych życia”. Ich mordowanie określano eufemistycznie jako „skrócenie cierpień”.

Życie niewarte życia

Zamordowanie chorych pacjentów z Chełma było tylko jedną ze zbrodni, o której zdecydowano na najwyższych kręgach niemieckich władz. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że eksterminacja chorych i niepełnosprawnych nie miała miejsca wyłącznie na terenach okupowanych przez Niemców. Już wcześniej bowiem władze niemieckie dążyły do likwidacji wszystkich chorych we własnym narodzie. Niemcy miały być państwem wzorcowym, gdzie nie ma miejsca na słabość i fizyczne bądź psychiczne ułomności. Wszyscy, których los dotknął kalectwem lub nieuleczalną chorobą, mieli zostać zabici.

Latem 1939 roku Theo Morell, osobisty lekarz Hitlera, przygotował na jego prośbę memoriał pt. „Likwidacja istot niewartych życia”. Szefem programu „Akcja T4” został szef kancelarii Hitlera, SS-Obergruppenführer Philipp Bouhler. Ostateczna decyzja o przeprowadzeniu Akcji T4 zapadała podczas narady w, istniejącym do dzisiaj, Grand Hotelu w Sopocie 20 lub 21 września 1939 roku.

Aktion T4 lub E-Aktion (Akcja T4) był to program eksterminacji chorych i niepełnosprawnych, czyli „eliminacji życia niewartego życia” (niem. Vernichtung von lebensunwertem Leben). Nazwa akcji pochodziła od adresu biura znajdującego się przy Tiergartenstrasse 4 w Berlinie, gdzie mieściła się Państwowa Wspólnota Pracy Rzeszy na rzecz Zakładów Opiekuńczo-Leczniczych, czyli instytucja pełniąca rolę sztabu akcji. Całe „przedsięwzięcie” kierowane było przez Kancelarię Führera. Zaangażowani w nią byli nie tylko Hitler, jego kancelaria oraz SS, ale również tysiące lekarzy, pielęgniarek i inny personel medyczny. Nieliczni próbowali zapobiec masowej eksterminacji bezbronnych ludzi, jednak wielu lekarzy bez mrugnięcia okiem poddało się niemieckiej, państwowej polityce uśmiercania nieuleczalnie chorych pacjentów.

Niemcy, którzy zaangażowani byli w Akcję T4, nawet między sobą, na określenie mordowania ludzi, używali eufemizmów w rodzaju „zakończenia cierpień”, czy „łaskawa śmierć”. To smutne, lecz trudno nie odnieść wrażenia, że podobne metody stosowane są także dzisiaj przez ludzi, którzy promują „cywilizację śmierci”, eutanazję i aborcję. Współcześnie zabicie starszej, schorowanej osoby określane jest czasem jako „łaska” czy przejaw litości, zaś zamordowanie nienarodzonego dziecka, zwłaszcza, jeśli istnieje przesłanka, że może ono urodzić się chore, tłumaczone jest miłosierdziem i uniknięciem niepotrzebnych cierpień.

Akcja T4

Eksterminacja chorych i niepełnosprawnych miała, po pierwsze, wymiar ideologiczny: należało bowiem zabić wszystkich, którzy nieśli ze sobą „balast” potencjalnej choroby genetycznej, a zarazem utrzymać przy życiu tylko „czystych rasowo”; a po drugie wymiar ekonomiczny: eksterminacja osób chorych „odciążała” bowiem personel medyczny potrzebny w czasie wojny, a także pozwalała zaoszczędzić żywność potrzebną na czas konfliktu.

W Niemczech cała akcja przeprowadzona była na pół oficjalnie. Rodziny osób eksterminowanych w ramach akcji T4 osób, były informowane o zgonie z przyczyn naturalnych. Obawiano się buntów, więc o faktycznym celu akcji wiedzieli stosunkowo nieliczni, głównie lekarze i pielęgniarki, spośród których sprzeciw wyraziła w zasadzie tylko garstka, głównie ci pochodzący z kręgów katolickich.

Pod koniec września/na początku października 1939 roku, akcja T4 przeniosła się na ziemie okupowane, najpierw do Polski. Na terenie naszego kraju Niemcy nie musieli martwić się o tajność operacji, toteż eksterminację chorych i niepełnosprawnych nadzorowało Gestapo oraz SS.

Początkowo, zarówno na terenie Niemiec, jak terenów okupowanych, ludzi zabijano poprzez podanie zastrzyku zawierającego śmiertelną dawkę barbituranów lub morfiny. Z czasem zabijanie poprzez zastrzyk uznano za mało efektywne, zaczęto więc szukać innych metod masowych mordów. Niemcy zaczęli wtedy przeprowadzać eksperymenty z trującymi gazami, jak tlenek węgla, spaliny samochodowe i cyjanowodór. Na potrzeby Akcji T4 wybudowano pierwsze stacjonarne komory gazowe, a także „mobilne” komory gazowe, które z zewnątrz wyglądały jak wozy meblowe. Pierwszy raz ruchomą komorę gazową zastosowano w szpitalu w Owińsku. Zastosowano ją również w Łodzi, gdzie latem 1940 roku Niemcy zabili pacjentów szpitala „Kochanówek”. Ponadto, około 250 osób wywieziono wówczas z Łodzi do lasu lućmierskiego koło Zgierza, gdzie wszystkich rozstrzelano.

Stosowane przez Niemców metody zabijania chorych ludzi były jednocześnie „szansą” na wypróbowanie sposobów na masowe mordy, które praktykowano później w obozach koncentracyjnych i zagłady.

Na terenie Polski Niemcy nie musieli kryć się z tym, co robili z osobami chorymi. Oprócz mordowania w komorach gazowych, stosowano najbardziej „konwencjonalną” metodę, a więc zabijano ludzi poprzez rozstrzelanie. Do takich zbrodni dochodziło w wielu miejscach naszego kraju. Jednym z nich był szpital psychiatryczny w Chełmie.

Niemiecka zbrodnia w szpitlau w Chełmie

Szpital psychiatryczny w Chełmie znajdował się w gmachu wybudowanym w 1912 roku przez zaborcze władze rosyjskie. Szpital dla nerwowo chorych powstał w tym budynku w roku 1932. Znajdowały się w nim miejsca dla ponad 400 pacjentów.

6 stycznia 1940 roku do szpitala w Chełmie przyjechała z Lublina komisja składająca się z oficera SS i podoficera SS nazwiskiem Białas vel Bielisch. Po szpitalu zostali oprowadzeni przez pełniącą obowiązki dyrektora, dr Gizelę Madziarską. Niemcy interesowali się wszystkimi pomieszczeniami, zarówno samym szpitalem, jak budynkami gospodarczymi i otoczeniem gmachu. Prawdopodobnie domagali się już wówczas opuszczenia placówki przez personel, lecz ci nie zgodzili się porzucić pacjentów.

Madziarska domyślała się, co Niemcy planują zrobić. Lekarze i pielęgniarki zaczęli więc zastanawić się, jak ukryć pacjentów lub, w jaki sposób poinformować rodziny, aby zabrali swoich bliskich do domów. Niemcy nie zgodzili się jednak na żadne zawiadamianie rodzin, po czym skonfiskowali całą żywność, jaka znajdowała się w szpitalu.

Kilka dni później, 12 stycznia 1940 roku, do szpitala w Chełmie przybył oddział żołnierzy SS. Budynek został otoczony przez żołnierzy, rozstawiono karabiny maszynowe. Oficer dowodzący rozkazał zebrać cały personel medyczny i wszystkich pracowników szpitala na zewnątrz. Spośród nich wybrano dziesięciu pielęgniarzy, którym kazano wrócić do środka i zostać przy pacjentach. Jednym z nich był ochotnik, niejaki Jan Borzyszkowski, najprawdopodobniej donosiciel, który niedługo po wydarzeniach w szpitalu wstąpił do Gestapo.

Cały personel otrzymał rozkaz natychmiastowego opuszczenia terenu szpitala. „Biegnijcie, ile sił w nogach, i nie ważcie się oglądać za siebie” – usłyszano. Ci, którzy protestowali, zostali pobici. Tak, jak rozkazano, ludzie ci ruszyli więc przed siebie.

W budynku pozostali tylko pacjenci oraz mieszkający w gmachu ordynator oddziału męskiego dr Telesfor Reichel z rodziną, którego córka była wówczas bardzo chora. Niemcy pozwolili mu zostać, lecz miał zasłonić okna i nie opuszczać mieszkania dopóki nie otrzyma pozwolenia. Dzięki Reichelowi udało się jeszcze uratować kilku pacjentów, których ordynator zarekomendował jako „całkiem zdrowych”. Te osoby zostały wypuszczone.

Wyznaczeni wcześniej pielęgniarze otrzymali rozkaz wyprowadzania po 10 pacjentów z budynku szpitala. Ci, kiedy tylko wychodzili na zewnątrz, byli mordowani serią z karabinów maszynowych. Początkowo chorzy wychodzili ze szpitala potulnie, nie przeczuwając, co za chwilę nastąpi. Trwało to jednak krótko, gdyż kiedy usłyszeli strzały, wpadli w panikę i zaczęli uciekać. Wtedy Niemcy wpadli do środka i zaczęli gonić ludzi po szpitalnych korytarzach. Niektórych zabijano we własnych łóżkach, innych wyrzucano przez okna, aby na ziemi dobijać ich strzałem z karabinu.

Na początku mordowano chorych dorosłych. Ostatnie „w kolejce” były dzieci, których wyłapanie było najtrudniejsze. Większość zaczęła w panice szukać jakiejkolwiek kryjówki. Niemcy przeszukiwali wszystkie pomieszczenia, mordując dzieci pochowane pod łóżkami i w szafach. Niektóre wyprowadzano na zewnątrz, gdzie mordowano je serią z broni maszynowej.

12 marca 1940 roku w szpitalu psychiatrycznym w Chełmie Niemcy zamordowali około 400 osób. Następnego dnia niemieccy kaci rozkazali pielęgniarzom zebrać ciała i przewieźć je do masowego grobu, którym był znajdujący się niedaleko lej po bombie. Ciała posypano wapnem i zasypano śniegiem, gdyż ziemia była zbyt zamarznięta. Grób zasypano piaskiem dopiero wiosną, podczas roztopów.

Już trzy dni później, w uprzątniętym przez tych samych wyznaczonych przez Niemców pielęgniarzy, szpitalu, zamieszkali ci, którzy dokonali zbrodni na chorych. Budynek szpitala w Chełmie został siedzibą SS.

Leszek Janeczek, autor artykułu „Zapomniana tragedia Szpitala Psychiatrycznego” podaje, że po wymordowaniu niemal wszystkich pacjentów szpitala w Chełmie zdarzyło się, że rezydujący tam Niemcy jeszcze trzykrotnie zabili osoby chore: trzykrotnie bowiem do szpitala przywozili swoje dzieci rodzice, niewiedzący nic o tragedii, jaka miała tam miejsce. Niemcy mieli wówczas przebierać się za sanitariuszy i przyjmować „pacjentów”. Kiedy rodzina odjeżdżała, chore osoby natychmiast mordowano.

Na szpitalu w Chełmie Niemcy zarobili ponadto około 350 tysięcy marek. Jak podaje dr Janeczek: Niemcy odbierali chorych umysłowo ich rodzinom (każąc za to płacić) informując, że wysyłają ich na leczenie do szpitala w Chełmie. W rzeczywistości ludzi tych mordowano znacznie szybciej, zapewne jeszcze na terenie Niemiec. Po jakimś czasie z Chełma wysyłano do rodzin powiadomienie, że ich bliscy umarli „z przyczyn naturalnych”.

Dokumentacja szpitalna została całkowicie zniszczona przez Niemców. Po wojnie udało się poznać nazwiska zaledwie 22 dorosłych i 17 zabitych dzieci. W budynku poszpitalnym stworzono siedzibę SS, później Gestapo, a w 1941 roku szpital wojskowy. Po wojnie utworzono tam Liceum Pielęgniarstwa i oddziały zabiegowe szpitala. Zbiorowa mogiła znajduje się 150 metrów od szpitala. Miejsce to upamiętnia krzyż i tablica.

Czytaj też:
Zbrodnia w Ochotnicy Dolnej. Niemcy urządzili Polakom "krwawą Wigilię"Czytaj też:
Proces lekarzy. Którzy Niemcy ponieśli karę za swe pseudomedyczne zbrodnieCzytaj też:
Obóz koncentracyjny dla dzieci. Jaki naród zdolny był do takich rzeczy?