Mustafa Kemal Pasza Atatürk uznawany jest za człowieka, który uczynił z Turcji kraj europejski. Jego reformy okazały się przełomowe – w dosłownym tego słowa znaczeniu. Atatürk wywrócił tureckie państwo do góry nogami.

Droga do władzy

Mustafa Kemal Pasza urodził się w 1881 roku w Salonikach jako syn Zübeydy Hanım i Aliego Rızy Efendiego. Jego matka zajmowała się domem, ojciec był oficerem milicji i przedsiębiorcą. Po narodzinach otrzymał imię Mustafa. Kemal, drugie imię, nadał mu nauczyciel lub przyjął je w późniejszych latach sam.

Początkowo uczęszczał do szkoły religijnej (powszechna praktyka wśród muzułmanów), a następnie, za namową ojca, przeszedł do bardziej świeckiej szkoły. W 1893 roku rozpoczął naukę w szkole wojskowej w Salonikach. W 1896 roku zaczął uczęszcząć do Wyższej Szkoły Wojskowej w Bitoli, a później kontynuował naukę w Osmańskiej Akademii Wojskowej w Stambule oraz w Osmańskim College’u Wojskowym.

Mustafa Kemal Pasza krótko po ukończeniu studiów zaangażował się w działalność antymonarchistyczną, za co został aresztowany i osadzony na kilka miesięcy w więzieniu. Po wyjściu na wolność, jako kapitan, przydzielony został do 5. Armii stacjonującej w Syrii, w Damaszku. Tam też dołączył do tajnej grupy rewolucyjnej oficerów kierowanych przez Mustafę Cantekina. W 1906 roku Kemal Pasza przeniesiony został do sztabu 3. Armii w Bitoli. Dołączył tam do młodotureckiej organizacji Komitet Jedności i Postępu.

W roku 1908 wybuchła w Turcji rewolucja młodoturecka. Jej celem była modernizacja zacofanego państwa. Turcja stała się monarchią konstytucyjną. Władzę przejął Komitet Jedności i Postępu.

Mustafa Kemal stanął po stronie rewolucji, lecz jednocześnie był coraz bardziej krytyczny wobec władz Komitetu. Za karę został odesłany na placówkę wojskową do Trypolitanii, oficjalnie w celu stłumienia miejscowych rozruchów. W styczniu 1909 roku Kemal wrócił do Konstantynopola.

Pierwsze znaczące sukcesy na polu bitwy Mustafa Kemal odniósł w czasie wojny włosko-tureckiej o Libię w 1911 roku. W czasie drugiej wojny bałkańskiej Kemal brał udział m.in. w bitwie o Adrianopol. W 1913 roku został mianowany attaché wojskowym Imperium Osmańskiego na wszystkie państwa bałkańskie. Rok później awansowany został do stopnia podpułkownika.

Kiedy rozpoczęła się I wojna światowa Mustafa Kemal otrzymał stanowisko dowódcy 19. dywizji, wchodzącej w skład 5. Armii. Dowodził, jako jeden z dowódców, w bitwie o Gallipoli, która zakończyła się zwycięstwem jego wojsk nad siłami Ententy. Po tym zwycięstwie, w roku 1916 uzyskał stopień generała i tytuł Paszy. Wkrótce Mustafa Kemal został przeniesiony na Kaukaz, gdzie walczył z wojskami rosyjskimi.

W 1917 roku Mustafa Kemal Pasza walczył z Brytyjczykami w Palestynie. Z powodu konfliktu z niemieckim dowództwem, postanowił wrócić do Konstantynopola. Wkrótce wyruszył w podróż po Europie z następcą tronu, przyszłym sułtanem Mehmedem VI. Rok później, kiedy Mehmed został sułtanem, objął Kemala protekcją i wysłał z powrotem do Syrii jako dowódcę 7. Armii. Po zakończeniu Wielkiej Wojny Kemal Pasza rozpoczął pracę w Ministerstwie Wojny.

Walka o niezależność Turcji

Konstantynopol znalazł się pod okupacją Ententy. Turcja, stojąca w czasie wojny po stronie Niemiec, miała zostać rozebrana pomiędzy inne państwa. Zdecydowanie sprzeciwił się temu Kemal Pasza. W lipcu 1919 roku zrezygnował on ze służby w armii osmańskiej i zapowiedział rozpoczęcie wojny z siłami okupacyjnymi. Wydano rozkaz aresztowania Kemala Paszy i zaocznie skazano go na śmierć.

4 września 1919 roku Kemal Pasza zorganizował Kongres, na który przyjechali wszyscy przeciwnicy Ententy z całej Turcji. Kongres wydał oświadczenie pod nazwą „Pakt Narodów”. Mustafa Kemal Pasza został przewodniczącym komitetu wykonawczego Kongresu. Wkrótce kierowane przez niego Stowarzyszenie na Rzecz Praw do Anatolii i Rumelii zyskało większość w osmańskim parlamencie.

W styczniu 1920 roku wojska pod dowództwem Kemala Paszy stoczyły bitwę o Kahramanmaraş, w której pokonały Francuzów i Ormian. Po tym wydarzeniu parlament turecki został rozwiązany przez siły brytyjskie.

W odpowiedzi na działania aliantów Kemal Pasza ogłosił (23 kwietnia) powołanie nowego tureckiego parlamentu z siedzibą w Ankarze. W Turcji funkcjonować zaczęły dwa rządy: „oficjalny” popierający aliantów i rozbiór Turcji oraz drugi, niepodległościowy, na którego czele stał Mustafa Kemal Pasza.

10 sierpnia 1920 roku wielki wezyr Damad Ferid Pasza podpisał traktat w Sèvres, godząc się tym samym na rozbiór Imperium Osmańskiego. Kemal Pasza rozpoczął wojnę o „być albo nie być” Turcji.

Przeciwko tureckim siłom niepodległościowym walczyli Francuzi, Brytyjczycy, Grecy i Ormianie. Kemal Pasza odniósł szereg zwycięstw zmuszając aliantów do ewakuacji. Pod koniec 1920 roku nawiązał z kolei współpracę z bolszewicką Rosją w sprawie wspólnego ataku na Armenię. Wspólna ofensywa wyeliminowała Ormian z walk w Turcji. Kemal zdobył 12 armeńskich prowincji, a reszta kraju weszła w skład Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

Najdłuższe walki armia Kemala Paszy toczyła z Grecją. Grecy otrzymali wsparcie od Francji i Włoch, zaś Turcja od Sowietów. W czasie, kiedy toczyły się jeszcze walki z Grecją, doszło do starć z dążącymi do niezależności od Turcji Kurdami.

15 października 1920 roku podpisano rozejm. Kemal Pasza ogłosił przekreślenie postanowień traktatu z Sèvres dotyczącego rozbioru Turcji. Grecja utraciła na korzyść Turcji wschodnią Trację oraz wyspy Imroz i Tenedos. Turcja ponadto zyskiwała zwierzchnictwo nad Anatolią, Tracją Wschodnią i półwyspem Gallipoli. Zlikwidowała też autonomię Kurdystanu.

Republika Turecka i reformy Atatürka

29 października 1923 roku Mustafa Kemal Pasza ogłosił utworzenie Republiki Turcji. Stolica została przeniesiona ze Stambułu do Ankary. Wkrótce Kemal Pasza został wybrany prezydentem. Sercem nowej republiki stał się parlament, czyli Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji. 3 marca 1924 roku Kemal Pasza zlikwidował islamską instytucję kalifatu, która w czasach panowania sułtanów miała do dyspozycji własny skarbiec i personel wojskowy. Wraz z kalifatem, zlikwidował także Ministerstwo Religii i szkoły duchowne oraz sądy działające na zasadach prawa szariatu (prawo świeckie zostało oddzielone od prawa islamskiego). Jeszcze w 1924 roku zreformowano szkolnictwo i dopuszczono do edukacji kobiety, a także zrównano prawa kobiet i mężczyzn w niektórych dziedzinach, jak prawo do dziedziczenia czy prawo do rozwodu.

Z każdym miesiącem reformy laicyzacyjne pogłębiały się. Mustafa Kemal Pasza dążył do pełnej laicyzacji kraju odrzucając dawne zasady, jakie przez wieki rządziły Imperium Osmańskim. Te zmiany nie wszystkim się podobały. Dla jednych – zwolenników władzy opartej na prawach islamu – były one zbyt radykalne. Dla drugich, np. komunistów, zbyt łagodne.

Kemal Pasza, sam ubierający się po „europejsku”, zachęcał Turków do przywdziewania strojów nowoczesnych, które były niejako symbolem nowej Turcji. Od 1925 roku europejskie stroje były obowiązkowe dla wszystkich urzędników. Kemal był także przeciwny zasłanianiu twarzy przez muzułmanki.

W 1926 roku doszło do nieudanego zamachu na Kemala Paszę. Atatürk wykorzystał tę sprawę do rozprawienia się z opozycją, która krytykowała go przede wszystkim za likwidację czy też ograniczenie praw wszystkich struktur religijnych w państwie. Kolejnym działaniem, wzbudzającym wiele oporów, było przetłumaczenie Koranu na język turecki.

Kemal Pasza opowiadał się także za rozwojem kultury tureckiej, co w świecie islamu nie było czymś powszechnym. Wykonywanie bowiem rzeźb czy wizerunków postaci było przez prawo islamskie zakazane. Mustafa Kemal Pasza wprowadził kalendarz gregoriański, alfabet łaciński, a także wprowadził w Turcji nazwiska (Mustafa Kemal były to imiona, a Pasza to tytuł). Sam dla siebie wybrał nazwisko Atatürk, czyli „Ojciec Turków”. Tego nazwiska nie mógł przyjąć żaden inny Turek.

5 grudnia 1934 roku Turcja w pełni zrównała kobiety i mężczyzn w prawach politycznych, co było ogromnym osiągnięciem na skalę europejską. Kemal Pasza dokonał tej reformy nawet przed wieloma krajami z Europy.

Mustafa Kemal Atatürk dążył do ustabilizowania sytuacji wewnętrznej kraju poprzez uspokojenie relacji z państwami ościennymi. Tylko pokój na granicach gwarantował bowiem możliwość spokojnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju.

Pod rządami Mustafy Kemala Atatürka Turcja stała się zupełnie innym państwem. Atatürk nie twierdził nigdy, że jest kontynuatorem wielowiekowego Imperium Osmańskiego i do tradycji sułtanatu nigdy się nie odwoływał. Atatürk stworzył nowoczesne państwo oparte na prawie świeckim i, można rzec, wprowadził Turcję do Europy.

„Szczęśliwy ten, który może powiedzieć: Jestem Turkiem” – mawiał Mustafa Atatürk.

Mustafa Kemal Atatürk zmarł 10 listopada 1938 roku. Spoczął w specjalnie dla niego wybudowanym mauzoleum w Ankarze.

Atatürk jest uznawany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach Turcji oraz w całym XX wieku.

Czytaj też:
Rewolucja egipska. Więcej niż junta wojskowa. Jak do władzy doszedł Gamal Naser?Czytaj też:
Muammar Kaddafi – dyktator czy zręczny polityk?Czytaj też:
Inwazja Iraku na Kuwejt. Husajn był pewny, że świat nie zareaguje