Izrael – Palestyna. Korzenie problemu i możliwa eskalacja

Obecna eskalacja konfliktu izraelsko-palestyńskiego jest najpoważniejszą sytuacją w tym rejonie od czasu wojny Jom Kippur w 1973 roku. Na tę chwilę (14 października 2023) w walkach biorą udział siły Izraela oraz palestyńska organizacja Hamas, uznawana za ugrupowanie terrorystyczne. Nie wiadomo jeszcze, w jakim kierunku potoczą się walki. Istnieje obawa, że do konfliktu dołączy Hezbollah, który sprawuje kontrolę nad Libanem. Jeżeli doszłoby do takiej sytuacji, Izrael będzie musiał walczyć na dwa fronty, a inne państwa regionu będą być może zmuszone także dołączyć do konfliktu. Swój potencjalny udział w wojnie zapowiedział już Iran. W sytuacji, w której Teheran włączyłby się czynnie do wojny po stronie Hamasu i Hezbollahu, za Izraelem stanąć musiałby Stany Zjednoczone. Taki scenariusz niesie za sobą ogromne ryzyko rozlania wojny na cały Bliski Wschód.

Jak potoczą się walki, tego jeszcze nie wiemy. Przyjrzyjmy się jednak korzeniom konfliktu pomiędzy Izraelem a Palestyną.

Syjoniści i Palestyńczycy

Palestyna przez około 400 lat znajdowała się pod kontrolą Imperium Osmańskiego. Pod koniec XIX wieku jej terytorium zamieszkiwali Arabowie, Beduini, chrześcijanie, Czerkiesi i niewielka grupa Żydów. Większość narodu żydowskiego rozproszona była po całym świecie. Mieszkali głównie w Europie Środkowej i Wschodniej oraz Ameryce Północnej i Południowej.

Marzenia o powrocie do Syjonu, ziemi obiecanej, do Palestyny towarzyszyły wielu Żydom od wieków, jednak dyskusje na temat faktycznego powrotu na Bliski Wschód oraz utworzenia państwa żydowskiego pojawiły się dopiero w połowie XIX wieku. W 1897 roku powstał ruch syjonistyczny (Światowa Organizacja Syjonistyczna), którego głównym postulatem było utworzenie państwa Izrael na terenie Palestyny.

Żydzi związani z ruchem syjonistycznym zaczęli wykupywać ziemię w Palestynie, najpierw z rąk Turków, później od Brytyjczyków, którzy sprawowali władzę na tym terenie po I wojnie światowej. Już w latach 80. XIX wieku dochodzić zaczęło do pierwszych zatargów pomiędzy Żydami a Arabami zamieszkującymi Palestynę. Palestyńczycy napadali na powstające żydowskie wioski, kradli bydło. W odpowiedzi Żydzi zabijali napastników, co jeszcze bardziej zaostrzało konflikt.

Pomimo pewnych niebezpieczeństw coraz więcej Żydów zaczęło osiedlać się w Palestynie. Wielu Arabów zostało siłą zmuszonych do opuszczenia swoich domostw przez właścicieli gruntów, którzy sprzedawali ziemię Żydom.

W 1914 roku w Palestynie mieszkało już 60 tysięcy Żydów. Liczba ta stale rosła już po I wojnie światowej. Sprytna, a niekiedy nieuczciwa polityka przejmowania gruntów od właścicieli arabskich, których trudno było zidentyfikować sprawiła, że wielu Żydów otrzymało w Palestynie własne działki kosztem mieszkających tam Arabów. Niektórzy Palestyńczycy czuli się tym samym coraz bardziej obco na własnym, do niedawna, terytorium.

Pierwsze poważne zamieszki żydowsko-palestyńskie miały miejsce w Jaffie w 1921 roku. W wyniku tego konfliktu powstała żydowska organizacja paramilitarna Hagana mająca bronić ludność żydowską przed Arabami. Kolejne, bardzo silne napięcia, wybuchły w 1929 roku w Hebronie. Następne rozruchy miały miejsce w 1936 roku w kilku miastach. Dochodziło wówczas do ataków na Żydów. W zamieszkach zginęło wiele osób.

W 1937 roku Brytyjczycy po raz pierwszy zaproponowali utworzenie dwóch państw na terenie Palestyny: jedno państwo miało należeć do ludności żydowskiej, zaś drugie do ludności arabskiej. Państwo żydowskie miało obejmować nadmorską równinę, dolinę Jezreel, Beit She'an i Galileę, podczas gdy państwo arabskie obejmowałoby Transjordanię, Judeę, Samarię, dolinę Jordanu i Negew. Chaim Weizmann (szef Światowej Organizacji Syjonistycznej) oraz Dawid Ben-Gurion przekonali Kongres Syjonistyczny, aby zgodził się na brytyjską propozycję.

Choć Żydzi wyrazili zgodę na taki podział, to Arabowie zdecydowanie go odrzucali, nie godząc się na żaden podział ziem pomiędzy nich a Żydów.

W czasie II wojny światowej Brytyjczycy ograniczyli znacząco możliwość wjazdu Żydów do Palestyny. Dla uciekających przed Holocaustem ludzi był to prawdziwy dramat. Wielu Żydów dostało się wówczas do Palestyny nielegalnie, co jednak wywoływało tylko kolejne konflikty z miejscowymi Arabami.

Po zakończeniu II wojny światowej kolejna potężna fala uchodźców przybyła do Palestyny z Europy. Do 1947 roku na Bliski Wschód trafiło 70 tysięcy Żydów.

15 maja 1947 Zgromadzenie Ogólne nowo utworzonej Organizacji Narodów Zjednoczonych podjęło uchwałę o utworzeniu komitetu ds. Palestyny. Podjęto decyzję, że po okresie przejściowym, który wyniesie dwa lata, zostanie utworzone „niezależne państwo arabskie, niezależne państwo żydowskie i miasto Jerozolima”. Jerozolima i Betlejem miały zostać oddane pod kontrolę ONZ. Taki plan nie podobał się ani Żydom, ani Arabom, lecz obie strony były w stanie go zaakceptować, zakładając jednak z góry, że w przyszłości wywalczą dla siebie lepszy układ. Jednocześnie zaznaczyć trzeba, że nie wszyscy byli skłonni do kompromisu. W Palestynie wybuchły zamieszki. Bojówki arabskie atakowały Żydów oraz konsulaty państw, które popierały „rozbiór” Palestyny.

W tym czasie Brytyjczycy stopniowo wycofywali się z Bliskiego Wschodu. Ich mandat nad Palestyną wygasł w 1948 roku.

Niepodległy Izrael

Wojna izraelsko-arabska 1948-1949

14 maja 1948 roku, dzień przed wygaśnięciem mandatu brytyjskiego, Dawid Ben-Gurion ogłosił „ustanowienie państwa żydowskiego w Eretz-Israel, znanego jako Państwo Izrael”. Żydzi argumentowali swoje prawo do ziemi w Palestynie jako „prawo naturalne i historyczne”.

Na odpowiedź państw arabskich nie trzeba było długo czekać. Już 15 maja 1948 roku armie Egiptu, Transjordanii, Iraku, Syrii, Libanu i Arabii Saudyjskiej wkroczyły do Palestyny zajmując południową i wschodnią część kraju (przeznaczoną na państwo arabskie) oraz część Jerozolimy ze Starym Miastem. Choć z początku niewiele wskazywało, że dopiero co powstały Izrael zdoła odeprzeć atak, to on okazał się zwycięzcą. W 1949 roku Liga Arabska podpisała porozumienie z Izraelem. Izrael zyskał około 6 tysięcy kilometrów kwadratowych nowych terenów. W kolejnych latach do Izraela przybywali żydowscy uchodźcy. Do 1951 roku było to 260 tysięcy ludzi, zaś do 1972 roku – kolejne 600 tysięcy osób.

Wojna izraelsko-arabska 1956-1957

Izrael coraz wyraźniej umacniał swoją pozycję. Żydowscy osadnicy mieli pierwszeństwo wobec Arabów, spośród których wielu zostało zmuszonych do opuszczenia żydowskiej części Palestyny. Pogarszająca się sytuacja arabskiej ludności wywoływała coraz większą agresję. Dochodziło do zamachów i ataków na cywilną ludność żydowską. Izraelczycy w odwecie dokonywali nalotów na Palestynę.

Napięcia na linii Izrael – reszta państw arabskich ciągle rosły. Kolejny poważny konflikt wybuchł w 1956 roku.

W 1956 roku prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser ogłosił nacjonalizację Kanału Sueskiego, który do tamtej pory kontrolowany był przez Francję i Wielką Brytanię. Krok Nasera spotkał się z potężnym sprzeciwem Londynu i Paryża. Nacjonalizacja oznaczała utratę wpływów finansowych, ale także strategicznych nad ruchem morskim pomiędzy Morzem Śródziemnym a Morzem Czerwonym. Francuzi i Brytyjczycy, w porozumieniu z Izraelem, rozpoczęli interwencję wojskową w Egipcie, chcąc zmusić Nasera do zwrócenia Kanału pod dawną jurysdykcję. Atak na okolice Kanału Sueskiego nie powiódł się. Wobec działań Londynu i Paryża, swój sprzeciw wyrazili Amerykanie oraz Sowieci. Francja i Wielka Brytania zostały zmuszone do wycofania swoich wojsk. Izrael musiał się zaś wycofać z Półwyspu Synaj, Strefy Gazy i okolic zatoki Akaba.

Wojna sześciodniowa 1967

Sytuacja na Bliskim Wschodzie była bardzo skomplikowana. W stosunki pomiędzy Izraelem a Palestyńczykami włączył się m.in. Egipt. Gamal Abdel Naser kazał szkolić palestyńskie jednostki na terenie Egiptu. Ochotnicy ci atakowali później wybrane cele na terenie Izraela.

W 1967 roku po latach wspierania przez Egipt Palestyny oraz w wyniku wielu agresywnych gestów ze strony innych państw arabskich, Izrael rozpoczął prewencyjną wojnę z Egiptem, Syrią i Jordanią. Jak wskazuje jej nazwa, wojna sześciodniowa trwała zaledwie sześć dni (5-10 czerwca 1967). Izrael odniósł w tym konflikcie zwycięstwo zajmując kolejne tereny tj. syryjskie Wzgórza Golan, jordański tzw. Zachodni Brzeg (zachodni brzeg Jordanu), pozostałą część Jerozolimy, egipski półwysep Synaj oraz Strefę Gazy (kontrolowany przez Egipt). Działania wojenne przerwano pod naciskiem ONZ.

*

W roku 1964 powstała Organizacja Wyzwolenia Palestyny. Karta założycielska OWP mówiła m.in. o powstaniu niezależnej Palestyny oraz, że „obowiązkiem narodowym jest usunięcie syjonistów z Palestyny”. W 1969 roku przewodniczącym OWP został Jasir Arafat.

OWP podnosiła także kwestię tysięcy palestyńskich uchodźców z Izraela. Wielu z nich zamieszkało w Jordanii, lecz po rewolcie, jaką wywołali we wrześniu 1970 roku, zostali zmuszeni do opuszczenia tego kraju. Wielu Palestyńczyków, w tym działacze OWP, wyjechali wówczas do Libanu. Zarówno OWP, jak inne organizacje palestyńskie (np. Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Czarny Wrzesień) były odpowiedzialne za wiele aktów terroru wymierzonych przeciwko Izraelczykom. Metody, jakie stosowali (ataki na obiekty cywilne czy szkolne autobusy) sprawiły, że sympatia świata dla kwestii palestyńskiej znacząco spadła. Jednymi z najgłośniejszych akcji Palestyńczyków wymierzonych w ludność żydowską było porwanie samolotu Sabena Flight 571, masakra na lotnisku Lod oraz atak na olimpijczyków izraelskich podczas Igrzysk w Monachium w 1972 roku.

Wojna Jom Kippur (6-12 października 1973)

Wojna Jom Kippur wybuchła w dniu żydowskiego święta Jom Kippur. 6 października 1973 roku wojska egipskie i syryjskie weszły do Izraela z zamiarem odzyskania wcześniej utraconych ziem.

Początkowo zaskoczony Izrael, zdołał jednak odeprzeć atak i wkrótce przeszedł do ofensywy. Armia izraelska wkroczyła do Egiptu i przekroczyła Kanał Sueski. Zatrzymała się dopiero pod naciskiem Rady Bezpieczeństwa ONZ. Działania zbrojne przerwano. Syria odzyskała część Wzgórz Golan, a Egipt Kanał Sueski. W 1979 roku Izrael i Egipt podpisały układ pokojowy. Egipt odzyskał Półwysep Synaj w zamian za uznanie prawa do istnienia przez Izrael. Obydwa kraje nawiązały także stosunki dyplomatyczne. Decyzja Egiptu spotkała się z potężną krytyką w świecie arabskim.

W kolejnych miesiącach wciąż trwały walki pomiędzy OWP a siłami izraelskimi. Bojownicy palestyńscy dopuszczali się kolejnych ataków terrorystycznych. Porozumienie pomiędzy stronami udało się wypracować latem 1981 roku przy mediacji Stanów Zjednoczonych. Rozejm trwał przez około rok.

Wojna izraelsko-arabska. Izraelska inwazja na Liban (6-11 czerwca 1982)

Zawieszenie broni zerwał Izrael po tym, jak jedna z palestyńskich organizacji (niezwiązana jednak z OWP) dokonała próby zamachu na izraelskiego ambasadora w Wielkiej Brytanii.

Izrael miał jednak doskonały pretekst do rozprawienia się z OWP. 6 czerwca 1982 roku Izrael dokonał inwazji na Liban, gdzie swoją siedzibę miała organizacja Arafata. Na terenie Libanu doszło do walk pomiędzy Izraelem a Syrią, która sprawowała nad Libanem mandat z ramienia Ligi Państw Arabskich. 11 czerwca podpisano zawieszenie broni. Dzięki mediacjom ze strony ONZ i USA doszło do rozmów pokojowych. Izrael zgodził się wycofać z Libanu do 1985 roku pod warunkiem utworzenia na granicy izraelsko-libańskiej strefy buforowej o szerokości do 10 kilometrów. Strefa ta pozostała pod kontrolą Izraela do 2000 roku. Przywódcy OWP otrzymali natomiast możliwość bezpiecznego wyjazdu do Tunisu.

W trakcie inwazji na Liban Izraelczycy także dopuścili się czynów, które mogą uchodzić za zbrodnie wojenne. Jednym z nich było zabicie nawet 3 tysięcy nieuzbrojonych Palestyńczyków. Za człowieka odpowiedzialnego za masakrę wskazuje się ministra obrony i przyszłego premiera Ariela Szarona.

Pierwsza intifada 1987

Pierwsze powstanie Palestyńczyków zwane pierwszą intifadą wybuchło w 1987 roku i trwało do roku 1991. Intifada wybuchła spontanicznie będąc wynikiem polityki dyskryminacji Palestyńczyków ze strony Izraela, lecz już rok później kontrolę nad powstaniem przejęła OWP. Zamieszki, w których brała udział głównie młodzież (symbolem intifady byli początkowo młodzi Palestyńczycy idący do walki z uzbrojonymi wojskami izraelskimi), przerodziły się w końcu w zamachy terrorystyczne organizowane przez przywódców OWP przebywających w Tunezji. 15 listopada 1988 roku, rok po wybuchu pierwszej intifady, OWP ogłosiła powstanie państwa palestyńskiego w Algierii. Państwo „Palestyna” nigdy nie zostało uznane na arenie międzynarodowej i nigdy też nie sprawowało kontroli nad żadnym terytorium.

OWP znalazło się w trudnej sytuacji w czasie wojny w Zatoce Perskiej (1990-1991). Arafat udzielił wówczas wsparcia Saddamowi Husajnowi z Iraku oraz opowiedział się przeciwko Stanom Zjednoczonym i kolacji państw arabskich, które popierały USA. Po wojnie Kuwejt zmusił około 200 tysięcy Palestyńczyków do opuszczenia ich kraju. Inne kraje arabskie wycofały swoje poparcie dla OWP, co doprowadziło organizację do potężnego kryzysu.

Sytuacja palestyńskich uchodźców, którzy stanowili na Bliskim Wschodzie coraz większy problem, sprawiła, że Stany Zjednoczone po raz kolejny podjęły się mediacji pomiędzy Izraelem a Palestyną. W październiku 1991 roku rozpoczęła się konferencja pokojowa w Madrycie, w której, w roli mediatorów, wzięli udział przedstawiciele USA, Rosji, Syrii, Libanu i Jordanii.

Porozumienie z Oslo i Waszyngtonu

W styczniu 1993 roku Izrael i OWP wzięli udział w tajnych negocjacjach w Oslo w Norwegii. 9 września tego samego roku Jasir Arafat poinformował rząd Izraela, że uznaje istnienie państwa Izrael. Kilka dni później, 13 września, Arafat oraz premier Izraela Icchak Rabin podpisali w Waszyngtonie porozumienie, które stało się początkiem długiego procesu pokojowego.

Jedną z decyzji po rozmowach w Oslo było powstanie autonomicznej, palestyńskiej władzy rządowej na terenie Palestyny, czyli Autonomii Palestyńskiej. Cieszyła się ona względną swobodą istnienia. Palestyńczycy mogli utworzyć m.in. własną policję i legislaturę. W zamian, władze Autonomii miały promować tolerancję wobec Izraelczyków i uznanie dla ich państwa.

Porozumienie z Oslo dawało nadzieję na ustabilizowanie sytuacji w Palestynie i Izraelu. Jednak wiele palestyńskich organizacji nie porzuciło swojej dotychczasowej aktywności i wciąż dokonywało aktów terroru na terenie Izraela. Z drugiej strony, znaczna część Palestyńczyków była zdania, że to Izrael nie wywiązuje się ze swoich obietnic i dalej ogranicza możliwość palestyńskiego osadnictwa. Napięcia pomiędzy Żydami i Arabami wciąż były bardzo duże.

W lutym 1994 roku Baruch Goldstein zamordował 29 Palestyńczyków i ranił 125 w Jaskini Patriarchów w Hebronie. Wydarzenie to stało się słynne jako masakra w Jaskini Patriarchów. W odpowiedzi na to, palestyńska organizacja Hamas przeprowadziła serię ataków samobójczych na cywilną ludność w Izraelu.

28 września 1995 roku Jasir Arafat i Icchak Rabin podpisali w Waszyngtonie kolejne porozumienie. Dotyczyło ono statusu Zachodniego Brzegu oraz Strefy Gazy. Umowie, którą podpisała OWP sprzeciwiło się wiele palestyńskich organizacji paramilitarnych, w tym Hamas. Umowa z OWP nie podobała się także licznym radykalnie nastawionym Żydom. 4 listopada 1995 roku jeden z żydowskich fundamentalistów zastrzelił premiera Rabina. Na czele rządu stanął wówczas Szimon Peres, który kontynuował politykę Rabina w kwestii porozumienia z OWP. Rok później (w 1996 roku) wybory wygrała partia Likud, na czele której stał Benjamin Netanjahu. Był to znak, że wielu Izraelczykom nie podobała się ugodowa polityka rządów Rabina i Peresa. Likud obiecywał zaostrzenie kursu wobec Autonomii Palestyńskiej. W styczniu 1997 roku siły wojskowe Izraela weszły do Autonomii Palestyńskiej przejmując, de facto, kontrolę nad tym obszarem.

W 2000 roku miał miejsce szczyt w Camp David, którego celem było osiągnięcie porozumienia o „statusie ostatecznym”. Rozmowy załamały się jednak, kiedy Jasir Arafat nie przyjął propozycji przygotowanej przez negocjatorów amerykańskich i izraelskich.

Druga intifada 2000

Kiedy okazało się, że wcześniejsze porozumienia dotyczące istnienia Autonomii Palestyńskiej (która, jak liczyli Palestyńczycy, przerodzi się w niepodległe państwo palestyńskie) nie zostaną wcielone w życie, Palestyńczycy wywołali kolejne powstanie zwane drugą intifadą. Powstanie, de facto, nadal się nie zakończyło. Dla wielu Palestyńczyków intifada to wojna narodowowyzwoleńcza, walka przeciwko obcej okupacji. Dla Izraelczyków intifada to po prostu kampania terrorystyczna, którą z całą mocą zwalczają.

Na terenie Palestyny i Izraela nieustannie dochodzi do ataków terrorystycznych organizowanych przez ugrupowania palestyńskie oraz równie brutalnych odpowiedzi sił zbrojnych Izraela.

W 2002 roku Izrael rozpoczął operację „Tarcza Obronna” wymierzoną w siły palestyńskie na Zachodnim Brzegu. W tym samym roku rozpoczęto budowę bariery mającą odgrodzić Zachodni Brzeg od Izraela. Wywołało to kolejne ataki ze strony Palestyny. Pewne porozumienie udało się wypracować rok później, kiedy premierem Izraela został ponownie Ariel Szaron, a na czele OWP stanął Mahmud Abbas (uznawany za pierwszego premiera Autonomii Palestyńskiej). Pod koniec 2003 roku Szaron zdecydował o wycofaniu wojsk izraelskich ze Strefy Gazy. Ten krok nie podobał się środowisku związanym z Netanjahu oraz wielu Izraelczykom.

Od 2005 roku walki w Strefie Gazy oraz na Zachodnim Brzegu nasiliły się. Dwa lata później radykalna organizacja Hamas zdobyła większość miejsc w Palestyńskiej Radzie Legislacyjnej, co skłoniło USA oraz inne kraje do wycofania wsparcia dla Autonomii Palestyńskiej. W 2006 roku ponownie doszło do regularnych walk pomiędzy wojskami izraelskimi a Hamasem na terenie Strefy Gazy. Kolejne konflikty wybuchały co kilkanaście miesięcy. Największe walki miały miejsce w 2008, 2009, 2014 i 2021 roku. W ostatnim czasie ponownie obserwuje się zaostrzenie sytuacji na terenie Izraela. Na początku 2023 roku Ambasada RP w Tel Awiwie oraz Biuro Przedstawiciela RP w Ramallah zalecały Polakom wzmożoną ostrożność i apelowałyo rozwagę podczas podróży do Izraela.

Do kolejnych starć doszło w październiku tego roku. 7 października Hamas dokonał zmasowanego ataku na wiele celów na terenie Izraela. Izrael odpowiedział silnym ostrzałem Strefy Gazy, a władze państwa ogłosiły, że kraj znajduje się w stanie wojny. To najpoważniejsza sytuacja w Izraelu od 1973 roku. Prócz reperkusji międzynarodowych i możliwości rozlania konfliktu na kraje ościenne, walki te niosą za sobą zagrożenie exodusu około 2 milionów Palestyńczyków. Egipt, gdzie większość Palestyńczyków mogła się udać, odmówił przyjęcia uchodźców. Kryzys w Izraelu może sprawić, że do Europy w niedługim czasie napłyną kolejne setki tysięcy islamskich migrantów.

Czytaj też:
Sądny dzień IzraelaCzytaj też:
Ajatollah Chomejni. Szarlatan czy mistyk? Kim był twórca dzisiejszego IranuCzytaj też:
Inwazja Iraku na Kuwejt. Husajn był pewny, że świat nie zareagujeCzytaj też:
Nacjonalizacja Kanału Sueskiego. Jak Egipt "wygrał" z mocarstwami