Wojna polsko-rosyjska z lat 1577-1582 podzielona była na kilka kampanii. Do najsłynniejszych epizodów wojny należy oblężenie Połocka, Wielkich Łuk i Pskowa. W czasie tego konfliktu dużymi umiejętnościami odznaczył się król Stefan Batory. Rosja została ostatecznie zmuszona do oddania Polsce Inflant.

*

W 1547 roku odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiego Iwana IV Groźnego na „cara wszech Rusi”, co zakończylo okres rozbicia dzielnicowego na Rusi i dało początek istnieniu Carstwa Rosyjskiego. Dla Polski koronacja Iwana IV oznaczała początek problemów, które, de facto, trwają do dzisiaj.

Apetyty Iwana Groźnego

W latach 1588-150 trwała wojna pomiędzy Litwą a Rosją. W jej wyniku Rosja zachowała część podbitych wcześniej terytoriów w Inflantach, m.in. Narwę, Dorpat i ziemię połocką. Car Iwan IV zamierzał wkrótce ponownie zaatakować Rzeczpospolitą, lecz skorygował swoje plany, kiedy w 1572 roku bezpotomnie zmarł król Zygmunt August. W Rzeczpospolitej przygotowywano się do pierwszej wolnej elekcji, a Iwan Groźny liczył, że na tronie w Krakowie uda się zasiąść jemu lub jego synowi Fiodorowi. Plany Iwana Groźnego nie zostały zrealizowane. Królem polskim został Henryk Walezy, a po nim Stefan Batory. W 1575 roku Iwan Groźny ponownie zaatakował ziemie Rzeczpospolitej, a wojska rosyjskie zajęły port Salis, a później Parnawę.

14 grudnia 1575 roku Stefana Batorego oficjalnie ogłoszono królem Rzeczpospolitej. 16 lutego 1576 roku Batory zaprzysiągł w Meggeszu pacta conventa. Jednym z punktów królewskich zobowiązań było odebranie Rosji zagrabionych ziem.

Przeciwko siłom moskiewskim wysłano wojska polskie, litewskie oraz siły zaciężne, lecz to Rosja miała przewagę. Na przełomie 1575 i 1576 roku Iwan Groźny zażądał od Polski przyznania mu tytułu wielkiego księcia smoleńskiego i połockiego oraz zrzeczenia się przez Polskę Inflant. Te warunki zostały odrzucone. Rosja zaczęła koncentrować wojska do dalszej wojny z Polską. Latem pod Pskowem stanęło 30 tysięcy rosyjskich żołnierzy.

W lipcu 1576 roku siły Iwana Groźnego wkroczyły do Inflant. Niewielkie oddziały Rzeczpospolitej stacjonujące w inflanckich miastach i zamkach zostały zmuszone do wycofania się za Dźwinę. W miastach, które nie poddawały się od razu, Rosjanie urządzali rzezie ludności cywilnej, gwałcili kobiety, torturowali i mordowali wszystkich bez względu na wiek. Do połowy września zajęli wszystkie miasta, za wyjątkiem Rygi.

W styczniu 1578 roku wojewoda mazowiecki Stanisław Kryski, wojewoda miński Mikołaj Pawłowicz Sapieha i podskarbi nadworny litewski Teodor Skumin Tyszkiewicz zgodzili się podpisać z Moskwą rozejm mający trwać trzy lata. Odrzucili jednak żądanie Iwana Groźnego, aby Polska raz na zawsze zrzekła się Inflant. Stefan Batory, po otrzymaniu wiadomości o rozejmie, odmówił jego zatwierdzenia. Zamiast tego na wrzesień 1578 roku król zwołał pospolite ruszenie Litwinów w Rakiszkach na Litwie. Wkrótce ponad 18 tysięcy wojska ruszyło na Rosjan. W ciągu kolejnego pół roku odzyskano 17 zamków na Inflantach.

Początek wojny z Rosją

Walki trwały od miesięcy, jednak dopiero w 1578 roku Rzeczpospolita formalnie przystąpiła do wojny. 20 stycznia 1578 roku sejm walny zdecydował o rozpoczęciu walk przeciwko Rosji. Na tym samym sejmie Stefan Batory przeforsował podniesienie podatków i utworzenie piechoty wybranieckiej. Na czas wyprawy wojennej hetmanem wielkim koronnym został Mikołaj Mielecki, którego w styczniu 1579 roku zastąpił Jan Zamoyski. Buławę hetmana wielkiego litewskiego dzierżył Mikołaj Radziwiłł Rudy, zaś hetmana polnego, Krzysztof Radziwiłł Piorun. Siły Rzeczpospolitej składały się z żołnierzy polskich i litewskich oraz najemników m.in. z Węgier, Niemiec, Rusi i Szkocji. Byli wśród nich także Tatarzy i mieszkańcy Inflant.

26 czerwca 1579 roku król Stefan Batory formalnie wypowiedział wojnę Rosji. Koncentracja wojsk nastąpiła we Świrze (obecnie Białoruś). Siły Rzeczpospolitej liczyły 56 tysięcy ludzi i 67 dział. Stefan Batory planował od razu przejść do ofensywy. Zamierzał odciąć okupowane przez Rosję Inflanty od państwa moskiewskiego, a następnie pokonać Rosjan na własnym terytorium.

Wojna z Rosją stała się sprawą o randze narodowej. Na potrzeby wojska uchwalono specjalne podatki, duchowieństwo przekazało dodatkową pomoc finansową.

Połock, Wielkie Łuki, Psków

11 sierpnia 1579 roku wojska Rzeczpospolitej stanęły pod Połockiem. Rozpoczęło się oblężenie. Po pewnym czasie, z rozkazu Stefana Batorego, zaczęto używać pocisków zapalających, które szybko podpaliły drewniane zabudowania twierdzy. Rosjanie skapitulowali 29 sierpnia, a dzień później Polacy weszli do miasta zyskując 38 dział i kilkaset sztuk broni palnej.

W połowie 1579 roku rozpoczęła się kolejna kampania. Hetman Jan Zamoyski zdobył Wieliż, a 29 sierpnia wojska polskie rozpoczęły oblężenie Wielkich Łuk, które zdobyto już 5 września. Kilkanaście dni później w bitwie pod Toporcem 2,5 tysiąca doborowej jazdy polskiej pod wodzą Janusza Zbaraskiego rozbiło 4 tysiące Rosjan.

W październiku Batory wyruszył w drogę powrotną do Krakowa, zaś wojnę kontynuował, z jego rozkazu, Jan Zamoyski. Wojska polskie zdobyły kolejne zamki. Do niewoli dostał się wojewoda carski Piotr Iwanowicz Bariatyński.

Latem 1581 roku Stefan Batory rozpoczął kolejną kampanię wojenną. Jej celem było zdobycie Pskowa i ostateczne pokonanie Rosji. Hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł Piorun rozpoczął tę kampanię od ataków zaczepnych na terytorium wroga uniemożliwiając koncentracje wojsk rosyjskich.

Oblężenie Pskowa rozpoczęło się 8 września 1581 roku. Ostrzał trwał i wydawał się skuteczny – pskowskie mury zostały poważnie uszkodzone, jednak mieszkańcy miasta starali się na bieżąco naprawiać wyłomy, budując od wewnątrz palisady i usypując wały ziemne. Armia polsko-litewska okrążyła Psków.

Tymczasem zbliżała się zima, a dni stawały coraz chłodniejsze. Wokół miasta wyrósł „mały Psków” – Polacy i Litwini wybudowali bowiem liczne chatki i ziemianki, gdzie ukrywali się przed mrozem. Wraz z początkiem zimy zaczęło brakować jedzenia. Na domiar złego zaczęto odczuwać także braki prochu. Batory zaczął go sprowadzać z Rygi.

Rozejm w Jamie Zapolskim

4 listopada na naradzie wojennej u króla Stefana Batorego zdecydowano o przerwaniu oblężenia. Wojsko miało się rozłożyć na leżach zimowych w okolicach Pskowa, zaś król miał wrócić do Polski, gdzie zbierał fundusze na dalszą kampanię wojenną. Żołnierze niespecjalnie ucieszyli się na tę perspektywę, lecz „otuchy” dodawał fakt, że – wedle różnych pogłosek – sytuacja w Pskowie także stawała się coraz trudniejsza. Obrońcom również zaczynało brakować jedzenia oraz amunicji.

Pięciomiesięczne oblężenie Pskowa na przełomie 1581 i 1582 roku przez siły polsko-litewskie nie zakończyło się zdobyciem miasta. Rosjanie zmuszeni zostali podjąć rokowania rozejmowe w obliczu postępu wojsk szwedzkich, które uderzyły na pogrążone w wojnie państwo moskiewskie.

Negocjacje prowadzono w Kiwerowej Horce. Pomiędzy stronami mediował legat papieża Grzegorza XIII, Antonio Possevino. 15 stycznia 1582 roku w Jamie Zapolskim podpisano rozejm, który miał trwać dziesięć lat. Car miał wycofać wszystkie wojska z Inflant, a Rzeczpospolita zwróciła Rosji grody zajęte w czasie poprzednich kampanii, w tym Wielkie Łuki. Rzeczpospolita odzyskała Inflanty z Parnawą i Dorpatem, a także ziemię połocką zagarniętą przez Rosję w 1563 roku. Wojna polsko-rosyjska z lat 1577-1582 dała Polsce spore korzyści. Rosja została odcięta od Inflant i Europy Zachodniej, lecz na stałe została już hegemonem we wschodniej części Europy.

Czytaj też:
W cieniu Monomacha. Jak pomagaliśmy Moskwie budować własne kompleksyCzytaj też:
Iwan Groźny, jego siedem żon i synobójstwo