Aleksander Kostka-Napierski urodził się w 1617 roku być może w Prusach we wsi Napierki, choć częściej wskazuje się Warszawę. Jego rodzina awansowała na przestrzeni lat – ze stanu chłopskiego stali się szlachtą przybierając nazwisko Napierscy i przyjmując herb Dąbrowa. Nazwisko Kostka pochodzi, być może, od Kostków ze Sztemberku (inna hipoteza mówi o tym, że był wychowankiem starosty malborskiego, Rafała Kostki). Aleksander sam niejako przypisał sobie nazwisko Kostka i używał go wymiennie z nazwiskiem Napierski. Uważał podobno, iż jest synem króla Władysława IV Wazy i tak się przedstawiał (i w tej sprawie można jednak spotkać się z jakąś „legendą”; ta o jego pochodzeniu mówi, że był bratem przyrodnim króla Władysława, a jego ojcem był Zygmunt III Waza).
Czyj agent?
Na historycznej scenie Kostka-Napierski pojawił się około 1645 roku w czasie wojny trzydziestoletniej. Służył w tym czasie jako najemnik w wojsku szwedzkim. Niedługo później został agentem króla Władysława IV i wyjechał z kilkoma misjami zagranicznymi, m.in. do Anglii, Francji, Hiszpanii i Szwecji, mając za zadanie uzyskać pomoc dla Polski w wojnie z Turcją.
W roku 1648, od nowego króla Jana Kazimierza Kostka-Napierski otrzymał rzekomo zadanie werbowania ludzi do wojska. W literaturze istnieje spór, czy dokument z takim rozkazem był prawdziwy, niemniej Kostka-Napierski używał go organizując zaciąg do „wojska” dla ludzi z Podhala. Nie zamierzał z nich jednak tworzyć królewskich oddziałów. Chciał natomiast nakłonić miejscowych do wystąpienia przeciwko możnym i królowi. Współpracował wówczas ze Stanisławem Łętowskim, który także zachęcał żyjących na Podhalu chłopów do wszczęcia buntu.
W tamtym czasie Polska znajdowała się w trudnym położeniu: na wschodzie trwało powstanie Chmielnickiego, a na południu problemy czynił książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy. Wtedy właśnie na Podhalu pojawił się „znikąd” Aleksander Kostka-Napierski i zaczął agitację wśród chłopów. Czy był agentem Chmielnickiego? A może Rakoczego? A może działał jednak ze szlachetnych pobudek, gdyż z jakiś powodów przejął się nagle losem chłopów? Pytań jest nadal wiele.
Powstanie chłopskie
W czerwcu 1651 roku Aleksander Kostka-Napierski i jego ludzie w liczbie kilkadziesięciu osób zajęli zamek w Czorsztynie. Zdobycie zamku odbyło się bezkrwawo i bardzo szybko, gdyż wszyscy obrońcy wyjechali z racji zwołanego przez króla pospolitego ruszenia. W czorsztyńskich murach znajdowały się tylko dwie osoby.
Stamtąd Kostka-Napierski wzywał dalej do rozpoczęcia powstania antyszlacheckiego. W tym miejscu jednak znowu pojawiają się rozbieżności. Kostka obiecywał chłopom wolność, lecz na kogo się powoływał, kto miał to wyzwolenie oferować? Chmielnicki czy król Jan Kazimierz?
Zamek w Czorsztynie nie był długo siedzibą samozwańczego przywódcy powstania. Dziesięć dni później, 22 czerwca zamek odbiło z rąk buntowników prywatne wojsko biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego. Negocjacje z chłopstwem trwały dwa dni – mieli oni wydać swoich przywódców, a w zamian miano darować im życie i puścić wolno. 24 czerwca Kostka-Napierski i jego kompan Stanisław Łętowski zostali wydani ludziom biskupa. Po kilku dniach pojmano także trzeciego z przywódców rebelii Marcina Radockiego. Wszystkich trzech zawieziono do Krakowa
Kostka-Napierski został poddany torturom. Miał wyznać, z czyjego polecenia działał, lecz powtarzał jedynie, że jest synem króla Władysława IV. Dopiero w Krakowie znaleziono przy nim pismo, którego autorem miał być Chmielnicki. Z tekstu wynikało, że kozacki hetman obiecuje wolność wszystkim chłopom, którzy się do niego przyłączą.
Proces trzech buntowników odbył się bardzo szybko. Oskarżono ich o wywołanie rebelii, fałszowanie królewskich pism i zdradę. Wyrok był jeden: kara śmierci. Kostka-Napierski miał zostać uśmiercony poprzez wbicie na pal, Łętowski przez ćwiartowanie, a Radocki miał zginąć dość „zwyczajnie” – poprzez ścięcie. Wyroki wykonano 18 lipca 1651 roku.
Choć wszystko wskazuje, że Kostka-Napierski miał kontakty z Chmielnickim i działał z jego polecenia, trudno dzisiaj o jednoznaczne dowody. Z drugiej strony wiadomo jednak, że Bohdan Chmielnicki rozesłał po całej Polsce licznych „agentów”, którzy mieli za zadanie wywołać w Rzeczypospolitej bunt, który osłabiłby wojska królewskie. Ten zabieg się nie powiódł – polskie wojska w bitwie pod Beresteczkiem (28 czerwca – 10 lipca 1651) rozgromiły siły kozackie.
Czytaj też:
Rokosz Zebrzydowskiego. Jak i dlaczego przelano bratnią krewCzytaj też:
Jan Kazimierz. Jedyny, który abdykował. Ofiara losu czy postać tragiczna?Czytaj też:
Bitwa pod Kiesią. Zmarnowane polskie zwycięstwo