Niccolò Machiavelli jest najbardziej znany jako autor stosunkowo niedużej pracy pt. „Książę”, w którym nakreślił sposoby dojścia do władzy i metody jej sprawowania.
Koniec Florencji?
Italia od dawna była areną politycznych walk. Machiavelli przyszedł na świat w trudnym dla Florencji momencie. Stolica Apostolska walczyła wówczas z włoskimi miastami, które z kolei prowadziły wojny nie tylko z Rzymem, ale też pomiędzy sobą. W sprawy wewnętrzne Półwyspu Apenińskiego, kuszącym ze względu na położenie, swoje „trzy grosze” nieustannie wtrącały też Francja, Hiszpania i Święte Cesarstwo Rzymskie. Ich rywalizacja miała wkrótce przerodzić się w wieloletni konflikt, który przeszedł do historii jako wojny włoskie.
Niccolò Machiavelli urodził się 3 maja 1469 roku we Florencji. Jego ojcem był adwokat Bernardo di Niccolò Machiavelli, a matką Bartolomea di Stefano Nelli. Ród Machiavellich z dziesiątek lat mieszkał we włoskiej Toskanii. Niccolò Machiavelli pobierał nauki we Florencji u Paolo da Ronciglione. Uczył się gramatyki, retoryki i łaciny. Na własne oczy obserwował gwałtowne przemiany, jakie miały miejsce w jego regionie.
W tym czasie bowiem władza potężnego rodu Medyceuszy upadała. Przyczyną była podjęta wcześniej decyzja o przymierzu z Neapolem przeciwko Francji (która walczyła wówczas z Neapolem i Rzymem). Nie wszystkim takie układy się podobały. Przeciwko tajnym porozumieniom opowiedział się m.in. Girolamo Savonarola, mający wielkie wpływy we Florencji kaznodzieja nawołujący do odnowy moralnej florentczyków i zmian ustrojowych w mieście.
Medyceusze zostali obaleni. W miejsce ich władzy powstała Republika Florencji, na czele której, de facto, stanął Savonarola. Ze zmiennym poparciem rządził on Florencją przez cztery lata. Nie były to jednak rządy despotyczne – wciąż wiele do powiedzenia miała Signoria i to ona, zdominowana w końcu przez przeciwników Savonaroli, doprowadziła do jego procesu i skazania na śmierć. Savonarola został zabity w 1498 roku. Właśnie w tym czasie Machiavelli rozpoczynał swą polityczną karierę.
Ambasador i reformator
Niccolò Machiavelli stanął na czele miejskiej kancelarii. Wkrótce zdobył spory wpływ na politykę miasta i został posłem. Brał udział w wielu misjach dyplomatycznych, m.in. do Hiszpanii i Francji. Wielokrotnie wyjeżdżał do Rzymu, gdzie z bliska obserwował rządy papieża Aleksandra VI, który zasłynął z tego, że bez żadnego zażenowania budował potęgę nie tyle Watykanu, co swojej rodziny Borgiów, a na najwyższe stanowiska wystawiał własne dzieci. Jednego ze swych synów, nazwanego nieprzypadkowo Cezarem, chciał uczynić swoim następcą na tronie Piotrowym.
Machiavelli stworzył we Florencji milicję. Był zdania, że armia najemna jest tworem niepewnym, który może zawieść wtedy, kiedy jest najbardziej potrzebna. W szeregi milicji zaciągnął więc florentczyków, którzy mieli interes, aby w przypadku agresji wroga, bronić miasta. Pod jego dowództwem florenccy obywatele-żołnierze pokonali Pizę w 1509 roku.
W 1512 roku Medyceusze, wspierani przez papieża Juliusza II, odzyskali władzę we Florencji. Machiavelli został pozbawiony urzędów i wygnany z miasta. To doświadczenie, podobnie jak wcześniejsze misje dyplomatyczne, miało wielki wpływ na jego późniejsze pisma.
Machiavelli wyjechał do swojej posiadłości Sant'Andrea in Percussina leżącej niedaleko San Casciano w Val di Pesa. Poświęcił się pisaniu. Był autorem kilku sztuk teatralnych, które – w przeciwieństwie do pism teoretycznych – zyskały mu popularność już za życia. Na „emeryturze” także wyjeżdżał za granicę. Od czasu do czasu reprezentował jeszcze oficjalnie Florencję.
Polityka pozostała jego pasją. Pod koniec życia pisał do przyjaciela:
„Kiedy nadchodzi wieczór, wracam do domu i idę do gabinetu. Na progu zdejmuję ubranie robocze, ubrudzone błotem i brudem, i wkładam ubranie, które nosi ambasador. Przyzwoicie ubrany wchodzę na dawne dwory dawno zmarłych władców. Tam jestem serdecznie witany i żywię się jedynym pożywieniem, które uważam za pożywne i dla którego smakowania się urodziłem. Nie wstydzę się z nimi rozmawiać i prosić o wyjaśnienie swoich działań – oni z życzliwości mi odpowiadają. Mijają cztery godziny bez niepokoju. Zapominam o wszystkich zmartwieniach. Nie boję się już biedy ani śmierci”.
Niccolò Machiavelli zmarł 21 czerwca 1527 roku w wieku 58 lat. Został pochowany w kościele Santa Croce we Florencji. Na jego nagrobku widnieje poświęcone mu epitafium: TANTO NOMINI NULLUM PAR ELOGIUM, co można tłumaczyć jako: „Nie ma odpowiedniej pochwały dla tak wielkiego imienia”.
Dzieła Machiavellego
Machiavelli był autorem różnych prac. Najsłynniejszym współcześnie dziełem jest traktat polityczny pt. „Książę”. Machiavelli opisuje w nim nową formę rządów, nowego władcę. Nowy książę, w przeciwieństwie do „starego”, który sprawuje urząd dziedziczny, ma utrudnione zadanie, ale może rządzić skuteczniej.
Władca, który przejmuje władzę w wyniku dziedziczenia musi dbać przede wszystkim o stan państwa, który zastał, o układy, które istnieją od lat. „Nowy” książę musi niekiedy zastaną sytuację skontestować, sprzeciwić się jej, aby wzmocnić swoją władzę – tylko silny władca może bowiem skutecznie rządzić. Machiavelli pisał ponadto, że moralność publiczną i prywatną należy rozumieć jako dwie różne rzeczy. Aby dobrze rządzić nie można kierować się moralnością prywatną tam, gdzie liczą się interesy państwa.
Z tego właśnie wzięła się najsłynniejsza maksyma z „Księcia”, czyli „cel uświęca środki”. Jest ona jednak nadinterpretowywana. W rządzeniu nie chodzio to, aby wyzbyć się wszelkich hamulców i skrupułów, ale aby ostre metody stosować tylko wtedy, kiedy to konieczne – nie dla własnych korzyści, ale wzmocnienia władzy jako takiej, aby rządzić sprawniej.
Ze względu na kontrowersje, które narosły wokół „Księcia” Kościół wpisał dzieła Machiavellego na Indeks Ksiąg Zakazanych w 1559 roku.
Czytaj też:
Zanim powstał Rzym. Etruskowie - tajemniczy lud ItaliiCzytaj też:
Kwestia rzymska i traktaty laterańskie. Burzliwe relacje watykańsko-włoskieCzytaj też:
Niezwykła Toskania. Sztuka, krajobraz i antipasti