„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza to jedno z najważniejszych dzieł polskiej literatury. Jak powstała narodowa epopeja, dlaczego Mickiewicz napisał to dzieło i jak zostało odebrane przez współczesnych mu czytelników?
Pan Tadeusz Soplica
Lata 1832-1834 był to trudny okres, zarówno żałoby narodowej po upadku powstania listopadowego, jak i rozliczania błędów, które do tego upadku doprowadziły. Mickiewicz spotkał się wówczas ze sroga krytyką współczesnych z powodu nie wzięcia udziału w powstaniu, zarzucano mu egoizm czy wręcz tchórzostwo. Czy „Pan Tadeusz” jest swoistą próbą „zadośćuczynienia” autora za brak czynnego zaangażowania w czyn zbrojny?
Już w otwierającej utwór Inwokacji autor pisał, że powodowała nim tęsknota za utraconą ojczyzną. Mając na uwadze świeże rany po nieudanym powstaniu, Mickiewicz napisał utwór, którego akcję osadził w „krainie dziecięcych wspomnień” – na Litwie 1811 i 1812 roku. Wszakże pełny tytuł dzieła brzmi: „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem”.
Bohaterami uczynił dwie zwaśnione szlacheckie rodziny: Sopliców (należą do nich Sędzia, Jacek Soplica, ukrywający się jako Ksiądz Robak, Tadeusz Soplica) oraz Horeszków (Zosia Horeszkówna, Telimena, Hrabia i wierny sługa Horeszków, Gerwazy).
Dzieło Mickiewicza z jednej strony stanowi dogłębne studium życia i obyczajów szlachty polskiej. Uczta, polowania, dbałość o gospodarstwo, zasady etykiety, spędzanie czasu wolnego – wszystko to opisane z niesamowitym pietyzmem i dbałością o szczegóły. Jednak jego najgłębszy sens stanowi opowieść o patriotyzmie, który przenika właściwie wszystkie strony utworu. Nieprzypadkowe, iż są same ramy chronologiczne utworu. Mamy tu bowiem do czynienia z wydarzeniami rozgrywającymi się w przełomowym momencie dziejów, miedzy 1811 a 1812 rokiem, czyli w okresie kampanii napoleońskiej. Wojska Napoleona pojawiają się w Soplicowie w ostatniej księdze. Wtedy też ma miejsce symboliczny koncert Jankiela, który stanowi syntetyczne przypomnienie polskiej walki o wolność od Konstytucji Trzeciego Maja aż do czasów Napoleona. Miejsce akcji czyli Soplicowo – ma stanowić uosobienie polskości. Wprost ujął to jeden z bohaterów epopei Bartek Prusak:
„Wpadam do Soplicowa jak w centrum polszyczny
Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny”.
Istotnie, dwór w Soplicowie został wystylizowany na „centrum polskości” – na jego ścianach wiszą obrazy przedstawiające Powstanie Kościuszkowskie, jest portret Rejtana i Jasińskiego, nawet zegar „stary Dąbrowskiego wybija Mazurek”. Wszelkie obyczaje dokonują się w oparciu o tradycyjny, „święty” porządek. Krytyce poddawane są fascynacje odmienną kulturą. Także biografie bohaterów „Pana Tadeusza” mają pewną cechę wspólną - niemal każdy przedstawiciel szlacheckiej społeczności ma na swoim koncie udział w jakiś walkach za ojczyznę. Jeden z głównych bohaterów – ksiądz Robak (czyli de fato ukrywający się pod habitem Jacek Soplica), grzechy młodości odpokutowuje jako emisariusz, przygotowując grunt pod wejście żołnierzy napoleońskich na Litwę. Przez wprowadzenie tej postaci, dzieło Mickiewicza stało się jednocześnie opowieścią o zbrodni, pokucie i przebaczeniu.
Co ciekawe, pierwsze recenzje po wydaniu „Pana Tadeusza” nie były wcale pochlebne. Znamiennym jest fakt, że pierwsze wydanie złożone z trzech tysięcy egzemplarzy nie rozeszło się. Jedynie Juliusz Słowacki od razu dostrzegł weń wielką wartość, on też po raz pierwszy użył w stosunku do niego terminu „epopeja”. Status arcydzieła literatury polskiej i eposu narodowego dwunastoksiąg Adama Mickiewicza uzyskał po 1863 roku, a więc po wybuchu Powstania Styczniowego.
Czytaj też:
Maryla Werszczakówna. Kim była muza Adama Mickiewicza?Czytaj też:
Tadeusz Kościuszko. "Nie ma kultury bez czci dla jego imienia"Czytaj też:
Od wzruszeń do manifestacji. Jak i dlaczego "Dziady" zdjęto z afisza