Mariusz Zaruski urodził się 31 stycznia w Dumanowie koło Kamieńca Podolskiego. Był synem Seweryna i Eufrozyny z domu Iwanieckiej. Miał dwóch braci, Stanisława i Bolesława. Mariusz uczył się w szkole powszechnej w Mohylowie Podolskim, a później w rosyjskim gimnazjum w Kamieńcu Podolskim. Rodzina Zaruskiego pielęgnowała polskie tradycje. Już jako nastolatek zaangażował się w działalność konspiracyjną.
Żeglarstwo
W 1885 roku Zaruski przeniósł się do Odessy, gdzie rozpoczął studia. Tam zainteresował się morzem statkami i rysunkiem. Pisał także wiersze i malował. Jako wolontariusz pływał po całym świecie. Nie porzucił jednocześnie działalności niepodległościowej za co w 1894 roku został zesłany do guberni archangielskiej. Tam ukończył Szkołę Morską z tytułem Szturmana Żeglugi Wielkiej. Pływał m.in. po Oceanie Arktycznym.
Pod koniec lat 90. XIX wieku Mariusz Zaruski wrócił do Odessy. Ożenił się z Izabelą Ketlińską. Dwa lata później wyjechali do Krakowa, gdzie Zaruski uczęszczał do Akademii Sztuk Pięknych. Wtedy żona Zaruskiego zaczęła chorować. Lekarze zalecili przeprowadzkę do Zakopanego. W ten sposób rozpoczął się kolejny, bardzo waży okres w życiu Zaruskiego.
W Zakopanem
Mariusz Zaruski propagował uprawienie sportu. Sam zaczął chodzić po górach i jeździć na nartach. Zachęcał też do tego innych. Został pierwszym naczelnikiem Straży Górskiej. Był jednym z pierwszych ludzi w Polsce, który zaczął eksplorować jaskinie.
„Mariusz trafił w Zakopanem na moment absolutnie przełomowy w pojmowaniu turystyki tatrzańskiej. Taternicy zaczęli bowiem interesować się zwiedzaniem Tatr w zimie. Zaruski stał się pionierem narciarstwa w Zakopanem i był jednym z najczynniejszych narciarzy. Po Tatrach chodził od 1904 r. Już w 1906 r. dokonał z towarzyszami narciarskiego rajdu na trasie: Zakopane – Dolina Tomanowa – Przełęcz Tomanowa – Dolina Tomanowa Liptowska – Wychodna – Orawskie Zamki – Głodówka – Sucha Góra – Zakopane. Wyprawy z wejściem narciarskim na szczyt Osobitej. Był też pierwszy na nartach na szczycie Błyszcza i Bystrej w Tatrach Zachodnich. W 1907 r. przeszedł na nartach wraz z Józefem Duninem-Borkowskim przez tak trudną przełęcz jak Zawrat (2159 m), a następnego dnia na nartach wspiął się przez Szeroki Żleb na Kozi Wierch (2291 m, ostatni fragment nie na nartach, lecz z buta, jak to się mówi dzisiaj)”. (Wojciech Szatkowski; muzeumtatrzanskie.pl).
Największym osiągnięciem Zaruskiego było utworzenie, w roku 1909, Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (TOPR). Ponadto współtworzył Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego. W Tatrach wytyczał nowe szlaki, sam dokonał wielu pierwszych wejść na tatrzańskie szczyty. W 1911 roku wraz z kilkoma innymi taternikami Mariusz Zaruski wszedł na Rohacz Ostry i Rohacz Płaczliwy – było to pierwsze wejście zimowe.
Dalsze lata
Kiedy rozpoczęła się Wielka Wojna Mariusz Zaruski wstąpił do Legionów. Został dowódcą 1 Pułku Ułanów. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Zaruski pozostał w wojsku. W czasie wojen o granice Rzeczpospolitej służył w 11 pułku ułanów. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
W grudniu 1924 roku został awansowany do stopnia generała brygady ze starszeństwem. Półtora roku później przeniesiono go w stan spoczynku.
Na emeryturze zajął się propagowaniem żeglarstwa i handlu morskiego. Był współzałożycielem polskiego Yacht Klubu. Doprowadził do powstania Ligi Morskiej i Rzecznej oraz Komitetu Floty Narodowej. Wkrótce zainteresował się harcerstwem. Był zdania, że jest to świetna aktywność, która kształtuje charaktery młodych ludzi.
Choć mógł opuścić Polskę po rozpoczęciu II wojny światowej, Zaruski nie zrobił tego. Od września ukrywał się we Lwowie pod fałszywym nazwiskiem. NKWD aresztowało go w 1940 roku (na Zaruskiego doniósł inny oficer). Komuniści postawili mu zarzuty: „był generałem byłej polskiej armii i od września 1939 roku do dnia aresztowania posługiwał się fałszywymi dokumentami, pragnąc ukryć swą poprzednią działalność”. Został uznany za element niebezpieczny. Skazano go na zesłanie do Kraju Krasnojarskiego.
Mariusz Zaruski zmarł 8 kwietnia 1941 roku w Chersoniu na Ukrainie, oficjalnie z powodu choroby serca. Został – najprawdopodobniej – pochowany na chersońskim cmentarzu. W 1997 roku sprowadzono do Polski ziemię pobraną z dziesięciu miejsc tegoż cmentarza i złożono ją w symbolicznym grobie Mariusza Zaruskiego na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.
Mariusz Zaruski był autorem wielu artykułów, opowiadań, podręczników i wierszy, których tematyka oscylowała wokół żeglarstwa i taternictwa.
Czytaj też:
Kolej linowa na Kasprowy Wierch. Jak prawie przestała być „polska”?Czytaj też:
Tytus Chałubiński. Człowiek, który pokazał Polakom TatryCzytaj też:
Cicha woda? Karol Szymanowski – życie kompozytora