Sudan. Zamach czy wojna? O co toczy się gra i jakie interesy ma tam Rosja

Sudan od lat nie cieszy się stabilizacją. W ostatnich dniach, to znaczy w połowie kwietnia 2023 roku, doszło tam do kolejnych zamieszek. Aktualna sytuacja wewnętrzna Sudanu wydaje się bardzo skomplikowana. Kto z kim walczy? Kto rządził Sudanem zanim doszło do „zamachu” (i czy w ogóle można mówić o przewrocie)? Dlaczego ktoś postanowił obalić rządzących Sudanem wojskowych oraz jakie interesy ma Sudanie Rosja?

Oto krótka historia Sudanu, która pozwoli lepiej zrozumieć tło aktualnych wydarzeń.

Od starożytnej potęgi Kusz

Teren dzisiejszego Sudanu był zasiedlony przez człowieka już w epoce paleolitu, nawet 2,5 miliona lat temu (kultura olduwajska). Kultura rolnicza rozwinęła się na tym terenie około 3200 tysiąca lat p.n.e. W tym czasie teren Sudanu, czyli Nubia Górna i Nubia Dolna znajdowały się pod wpływem państwa faraonów – Egiptu. 2500 lat p.n.e. w Nubii powstało państwo o nazwie Królestwo Kerma, które przez lata rywalizowało z Egiptem. Upadek Kermy datuje się na około 1500 rok p.n.e., kiedy państwo to zostało podbite przez faraona Totmesa I. Kilkaset lat później, w IX wieku p.n.e., odrodził się na terenie Sudanu samodzielny twór państwowy. Powstało wówczas potężne państwo Kusz, które z czasem podbiło Egipt. Władcy Kusz panowali nawet w Egipcie jako XXV dynastia. Kusz istniało do 320 roku, kiedy to zostało podbite przez nomadyczne plemiona Nobadów i Blemiów.

Od V wieku na terenie Sudanu pojawiały się liczne wyprawy misyjne (bizantyńskie) i rozwijało się chrześcijaństwo (ostatecznie z przewagą monofizytyzmu). Obszar ten podzielony był w tamtym czasie na kilka królestw. W połowie VII wieku Sudan próbowali zająć muzułmanie, którzy ulokowali się już w Egipcie, jednak Nubijczycy odparli ich ataki. Swą religię i kulturę udało im się chronić przez kilka kolejnych wieków. Do XII wieku Nubia intensywnie się rozwijała przeżywając okres największej świetności. Utrzymywała kontakty z Cesarstwem Bizantyńskim i chrześcijańską Etiopią.

W XIII wieku Nubią wstrząsały walki o tron. Niektórzy pretendenci do korony sięgnęli wówczas po pomoc egipskich, muzułmańskich mameluków, stopniowo przejmując kontrolę nad całą krainą. W 1316 roku islam został uznany w Nubii jako religia panująca. Kraj ten nie był jednak państwem jednorodnym – zamieszkiwało go wiele grup etnicznych, a kolejne konflikty (także na tle religijnym) wybuchały raz po raz aż do początku XIX wieku.

Kolonia brytyjska. Piętrzące się problemy

W 1820 roku Egipt pod wodzą tureckiego paszy Muhammada Alego zaatakował Sudan, zajmując go stopniowo przez kolejnych kilkadziesiąt lat (wcześniej Ali wyniszczył rządzących Egiptem mameluków). Sudan przynosił Egiptowi niebotyczne zyski, początkowo głównie dzięki handlowi niewolników. Jednocześnie sytuacja mieszkańców Sudanu gwałtownie się pogarszała. Za swój los obwiniali nie tylko Egipcjan, ale też Europejczyków – Anglicy bowiem w 1881 roku ostatecznie podporządkowali sobie Egipt.

W 1881 roku w Sudanie wybuchło powstanie Mahdiego. Przywódcą zrywu był Muhammad Ahmad, który przyjął tytuł mahdiego, co znaczy „zbawiciel”, „mesjasz”. Walki z wojskami egipskimi i angielskimi trwały jeszcze po jego śmierci (zmarł w 1885 roku), kiedy władzę nad powstaniem przejął Abdullahi. W 1898 roku doszło do bitwy pod Omdurmanem, w czasie której wojska brytyjskie pod wodzą Horatio Kitchenera pokonały siły mahdystów. Powstanie upadło ostatecznie rok później, a Anglia i Egipt ogłosiły, że przejmują nad Sudanem władzę wspólnie. Od tamtej pory Sudan nazywany był Sudanem Anglo-Egipskim, choć, de facto, to Londyn sprawował nad tą krainą niepodzielne rządy.

Brytyjczycy, podobnie jak inne mocarstwa kolonialne, stosowały w swojej kolonii politykę opartą za zasadzie „dziel i rządź”. Część grup etnicznych i wyznaniowych była przez nich w Sudanie promowana (zaliczał się do nich przede wszystkim ortodoksyjny islam), a inne były prześladowane lub przynajmniej dyskryminowane.

W 1928 roku Brytyjczycy podbili w końcu znajdujący się w południowym Sudanie, wciąż niepodległy, sułtanat Dar Fur. Dla odmiany, to właśnie tam – gdzie mieszkało znacznie więcej muzułmanów, niż na północy, Brytyjczycy postanowili zaprowadzić chrześcijaństwo. Na południu za język urzędowy uznano angielski (na północy obowiązywał arabski), a wszyscy urzędnicy pochodzili z Wielkiej Brytanii. Choć formalnie Sudan stanowił dla Londynu jedną krainą, to tak naprawdę został podzielony na dwie części. Z czasem różnice między północą i południem zaczęły się coraz bardziej pogłębiać.

Brytyjczycy, choć przeprowadzili w Sudanie wiele ważnych inwestycji, popełnili też jeden wielki grzech – doprowadzili tę krainę do zapaści, stawiając wyłącznie na uprawę bawełny, co szybko doprowadziło do wyjałowienia ziemi. Eksport wyłącznie jednego surowca był też szalenie niebezpieczny, gdyż uzależniony od cen na rynku światowym.

Sudan niepodległy

W czasie II wojny światowej narodził się sudański „nacjonalizm” domagający się prawa do samostanowienia Sudanu. W 1953 roku Brytyjczycy, po przeprowadzonym rok wcześniej przewrocie wojskowym w Egipcie, który wyniósł do władzy Gamala Abdela Nasera, zgodzili się opuścić Egipt i Sudan. 1 stycznia 1956 roku Sudan proklamował niepodległość. Wybory w Sudanie wygrała proegipska Partia Narodowo-Unionistyczna. Wśród jej członków znajdowali się przede wszystkim mieszkańcy północy kraju. Ludzie z południowego Sudanu nie zostali praktycznie dopuszczeni do rządów.

Jeszcze w tym samym roku doszło do zamachu stanu, w wyniku którego rządu w kraju przejął gen. Ibrahim Abbud. Rozwiązał on partie polityczne, zaprowadzając władze dyktatorską. Abbud władał Sudanem do 1963 roku, kiedy został zmuszony do ustąpienia. Kraj ten na krótko stał się republiką. Na krótko, gdyż w 1969 roku doszło do kolejnego siłowego przejęcia kontroli nad krajem. W wyniku tzw. rewolucji majowej władzę przejął płk Dżafar Muhammad an-Numajri, który szukał zbliżenia ze Związkiem Sowieckim, Libią Muammara Kaddafiego i Egiptem Nasera. Numajri reformował kraj, znacjonalizował banki i część przemysłu, zachęcając jednocześnie zagraniczne firmy do inwestycji w jego państwie. Kiedy jednak, po kilku latach, Numajri próbował nawiązać lepsze kontakty z Zachodem, w tym USA, ugrupowania komunistyczne rozpoczęły walkę, próbując go obalić.

Numajri w połowie lat 70. wprowadził w Sudanie prawo szariatu. Ten krok wywołał sprzeciw południa Sudanu, gdzie większość mieszkańców stanowili chrześcijanie. Przeciwko przywódcy wystąpiła Ludowa Armia Wyzwolenia Sudanu, która wsparcie znalazła u dyktatora Etiopii, Mengystu Hajle Mariama (Numajri – w odwecie – wsparł wówczas erytrejskich separatystów, którzy byli w konflikcie z Mariamem). Numajri został obalony w 1985 roku. Sudan na krótko stał się republiką, lecz sytuacja w kraju była bardzo niestabilna. W 1989 roku wojsko po raz kolejny „wzięło” sprawy w swoje ręce. Do władzy doszedł Omar al-Baszir (Umar al-Baszir), który zgromadził w swoim ręku całą władzę państwową.

Baszir bazował na radykalnym islamie. Duży wpływ na władze centralne i lokalne mieli różni islamscy ideolodzy. Północ Sudanu, gdzie dominowali islamiści, zaczęła siłą „nawracać” mieszkańców południa Sudanu, traktując walkę z nimi jako świętą wojnę. Działania sudańskich władz spotkały się z krytyką ze strony wielu państw, ale jednocześnie Baszir miał poparcie Chin, które z czasem zaczęły zyskiwać rosnące wpływy w Sudanie.

Relacje pomiędzy północnym i południowym Sudanem uspokoiły się dopiero na początku XXI stulecia. W 2005 roku Baszir zgodził się na zniesienie prawa szariatu na południu. W 2011 roku na południu przeprowadzono referendum niepodległościowe. W jego wyniku Sudan Południowy ogłosił niepodległość 9 lipca 2011 roku.

Jednocześnie, obok konfliktu z mieszkańcami południa Sudanu, przeciwko Baszirowi walczyli mieszkańcy Darfuru. W czasie konfliktu w Darfurze siły rządowe dopuściły się wielu zbrodni. W 2009 roku Międzynarodowy Trybunał Karny wydał w związku z tym nakaz aresztowania Baszira oskarżając go o zbrodnie przeciwko ludzkości.

Omar al-Baszir został obalony w roku 2019 przez własną armię, która chciała utrzymać swoje wpływy. Od tamtego czasu sytuacja w Sudanie wydawała się normalizować, lecz do stworzenia pomyślnych warunków dla rozwoju państwa było nadal daleko.

Kto rządzi Sudanem? Walki w kwietniu 2023 roku

W lipcu 2019 roku rządzący Sudanem wojskowi porozumieli się z demonstrantami (w całym kraju wciąż trwały protesty). Utworzono wówczas Suwerenną Radę Sudanu, w skład której weszli wojskowi oraz grono cywilów. Rada miała przygotować Sudan do przyszłych wyborów i wprowadzić kraj do rodziny państw demokratycznych. Nie udało się. Od początku to armia próbowała przejąć kontrolę nad Radą i decydować o przyszłym kształcie państwa. Dodatkowy problem stanowił ponadto fakt, że sami wojskowi byli podzieleni na dwa wrogie obozy.

Jedno stronnictwo wojskowych skupione było wokół gen. Abdela Fattaha al-Burhana. Drugie – wokół gen. Mohameda Hamdana Dagalo. Burhan to zawodowy wojskowy, który w 2018 roku został mianowany głównodowodzącym sudańską armią. Dagalo natomiast swą karierę wojskową zawdzięcza wojnie w Darfurze. To on w 2013 roku stanął na czele uformowanych wtedy Sił Szybkiego Wsparcia (ang. RSF), dzięki czemu zyskał w kraju potężne wpływy.

Po 2019 roku obaj wojskowi gromadzili wokół siebie zaufanych ludzi. Szukali też poparcia zagranicą. Burhan i dowodzona przez niego „rządowa” armia otrzymali poparcie Egiptu, natomiast Dagalo i jego RSF dostał poparcie Zjednoczonych Emiratów Arabskich oraz Arabii Saudyjskiej.

Pomimo licznych konfliktów pomiędzy Burhanem i Dagalo, obaj wojskowi porozumieli się w sprawie przekazania władzy w ręce cywilów (wspólnie obalając wcześniej rządzącego „chwilowo” Sudanem premiera Abdalla Hamdoka). Datę oddania rządów w Sudanie wyznaczono na kwiecień 2023 roku.

Czym bliżej było do planowanego zaprowadzenia reform w kraju i oddania władzy przez wojskowych, tym relacje pomiędzy Burhanem a Dagalo stawały się bardziej napięte (punktem zapalnym była też kwestia włączenia struktur Sił Szybkiego Wsparcia w szeregi regularnej armii). W końcu obaj, wokół stolicy Sudanu Chartumu oraz wokół innych miast, zaczęli gromadzić siły wojskowe znajdujące się już wcześniej pod ich rozkazami. Starcia pomiędzy siłami obydwu wojskowych trwają od 15 kwietnia.

Na ten moment sytuacja w Sudanie wydaje się mocno skomplikowana. Nie wiadomo tak naprawdę, kto sprawuje w kraju władzę. Walki objęły wiele punktów w całym państwie, dochodzi do nalotów i strzelanin, w trakcie których cierpią także cywile (na chwilę obecną wiadomo, że zginęło ponad 100 osób). W stolicy zdarzają się także ataki na dyplomatów.

Obaj przywódcy wojskowi, Burhan i Dagalo, wydają się bardzo zdeterminowani i trudno oczekiwać, aby któryś z nich ustąpił. Obecne zamieszki mogą przerodzić się wkrótce w wojnę domową. Sytuację w Sudanie próbują uspokoić Stany Zjednoczone, lecz wynegocjowany za ich pośrednictwem rozejm, de facto, w ogóle nie obowiązywał.

W Sudanie krzyżują się interesy wielu państw. Swoich ludzi ma tam także Rosja. Od 2017 roku na terenie Sudanu działa Grupa Wagnera, związana przede wszystkim z gen. Dagalo i Siłami Szybkiego Wsparcia. Przeciwko obecności wagnerowców występuje natomiast gen. Burhan, który niedawno na temat obecności Rosjan w Sudanie miał podobno rozmawiać z władzami Egiptu. Ani Burhanowi, ani władzom w Kairze nie podoba się umacniająca się obecność Rosji w Sudanie, która wykorzystuje ten kraj jako bazę wypadową do działań na terenie Republiki Środkowoafrykańskiej, Czadu czy Mali. Rosja ponadto, co może być także przyczyną sporu pomiędzy Burhanem i Dagalo, planuje utworzyć swoją bazę wojskową nad Morzem Czerwonym. Z Sudanu Rosjanie od roku wywożą ponadto surowce (w Sudanie wydobywa się przede wszystkim złoto i ropę naftową), dzięki którym finansują m.in. prowadzenie wojny na Ukrainie. Sami wagnerowcy zaprzeczają jakoby mieli cokolwiek wspólnego z Sudanem, a obecną sytuację w tym kraju określają wyłącznie jako jego wewnętrzny problem.

Czytaj też:
Rewolucja egipska. Więcej niż junta wojskowa. Jak do władzy doszedł Gamal Naser?Czytaj też:
Muammar Kaddafi – dyktator czy zręczny polityk?Czytaj też:
Idi Amin. Śmieszny i przerażający rzeźnik Ugandy. Samozwańczy "ostatni król Szkocji"