Twierdza Zamość to jedna z największych fortyfikacji w dziejach Rzeczpospolitej. Szturmem została zdobyta tylko jeden raz – w 1809 roku i to przez Polaków, którzy wyrwali ją z rąk Austriaków.

Jan Zamoyski działa

Akt lokacyjny Zamościa wydany został 3 kwietnia 1580 roku w Jarosławcu. Nowe miasto nazwano „Zamoście nad Wieprzcem”. Znajdować miało się ono w rozwidleniu rzek Wieprzec (obecnie Topornica) i Kalinowicy (obecnie Łabuńka), prawego dopływu Wieprza, na skrzyżowaniu szlaków handlowych prowadzących z Lublina do Lwowa i z Sandomierza do Krakowa. Zamość, w zamyśle jego twórcy Jana Zamoyskiego, miał być dużym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym oraz centrum jego magnackich włości. Miasto zabezpieczone zostało od południowej strony poprzez spiętrzenie wód rzecznych, dzięki czemu powstał zalew.

Projektantem miasta i fortyfikacji był Bernardo Morando. W 1579 roku powstał zamek, będący tak naprawdę rezydencją pałacową. Nie on miał pełnić funkcje obronne, a okalające miasto mury.

Obwód miasta liczył 2,5 tysiąca metrów. Rozpoczęto kopanie fos, usypywano wały, budowano bastiony oraz mury obronne. Wybudowano Arsenał, Bramę Lubelską, Bramę Lwowską i Bramę Szczebrzeską. Całość prac nadzorował Morando, a po jego śmierci wenecki architekt i fortyfikator, Andrea dell’Aqua. Prace zakończone zostały w 1618 roku, a Twierdza Zamość uzyskała wtedy ostatecznie kształt siedmioboku z siedmioma bastionami.

Próby zajęcia twierdzy

Pierwsze oblężenie Twierdzy Zamość miało miejsce w 1648 roku. Pod mury twierdzy doszły wówczas wojska kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego i Tuhaj-beja. Niespełna 5 tysięcy obrońców uchroniło twierdzę przed zajęciem przez około trzykrotnie większą wrogą armię. Po siedemnastu dniach obie strony zdecydowały o podpisaniu porozumienia. Zamość wypłacił Kozakom okup, po czym Chmielnicki zgodził się odstąpić od oblężenia (inna rzecz, że ataman nie miał wystarczająco dużo żołnierzy, aby przez długi czas oblegać Zamość, a poza tym zbliżała się zima).

Kolejne oblężenie Twierdzy Zamość wiązało się z wydarzeniami z czasu potopu szwedzkiego w połowie XVII wieku. Wówczas twierdzy zagrażały wojska rosyjskie, które (w czasie, kiedy Szwedzi pustoszyli zachodnią część Polski), siali zniszczenie w całej wschodniej Rzeczpospolitej. Niemniej, to ostatecznie nie Rosjanie, a Szwedzi stanęli pod murami Zamościa w 1656 roku. Ostrzał murów rozpoczął się 25 lutego 1656 roku, lecz nie przyniósł żadnych rezultatów. Szwedzi już 1 marca zdecydowali się odstąpić od miasta.

Kolejne lata to powolny upadek wielkiej Rzeczpospolitej. Krótkotrwałą chwałę przyniosło Polsce jeszcze zwycięstwo w bitwie pod Chocimiem w 1673 roku i rządy Jana III Sobieskiego. Od przełomu XVII i XVIII wieku podupadać zaczęła też Twierdza Zamość.

W 1704 roku, w czasie trzeciej wojny północnej, Szwedzi ponownie oblegali Zamość. Liczba obrońców była tak mała (206 ludzi), że szybko zdecydowano o poddaniu twierdzy. Rok później ordynat zamojski ordynat Tomasz Józef Zamoyski przeszedł na stronę dynastii saskiej i zobowiązał się do utrzymywania w Zamościu rosyjskiej załogi, jednak aż do czasów rozbiorów, Twierdza Zamość nie dostała się nigdy w pełni pod zarząd obcego państwa.

W 1772 roku, po pierwszym rozbiorze, Zamość został włączony do Austrii. W 1809 roku miasto i twierdza weszły jednak w skład Księstwa Warszawskiego (utworzonego dwa lata wcześniej na mocy traktatu w Tylży).

Austriacy nie zamierzali jednak łatwo oddać zamojskiej twierdzy. Polacy, na czele z księciem Józefem Poniatowskim, przygotowywali się do szturmu. Z pomocą szli im okoliczni mieszkańcy, którzy organizowali oddziały strzelców oraz mieszczanie, którzy z kolei przekazywali np. informacje na temat stanu umocnień. Udany szturm polskich wojsk na Twierdzę Zamość miał miejsce w nocy z 19 na 20 maja 1809 roku. Walki trwały około dwóch godzin. Miasto udało się zająć, a do niewoli trafiło 2,5 tysiąca Austriaków.

Kolejne oblężenie Twierdzy Zamość wiąże się z rokiem 1813 i wojnami napoleońskimi. Wtedy to wojska Napoleona Bonaparte, uciekając z Rosji po nieudanej kampanii wojennej, zmuszone zostały do obrony twierdzy zamojskiej, której groziło zajęcie przez Rosjan. Oblężenie rozpoczęło się 15 lutego 1813 roku. Liczba wojsk rosyjskich wahała się od 4 do 7 tysięcy żołnierzy, a z czasem wzrosła nawet do 17 tysięcy. W ciągu kolejnych miesięcy wojska rosyjskie i polsko-francuska załoga raz po raz ścierały się pod murami. Napastnicy prowadzili też regularny ostrzał, a w końcu rozpoczęli blokadę twierdzy.

Dowodzący obroną Zamościa Maurycy Hauke okazał się w tamtej sytuacji człowiekiem niezwykle zapobiegliwym. O żywność i różnego rodzaju produkty było coraz trudniej, lecz ten się nie poddawał. Latem Hauke zarządził sianokosy i żniwa, co pozwoliło uzupełnić zapasy (w tym czasie na froncie panowało zawieszenie broni, które dowódca maksymalnie wykorzystał). Z jego inicjatywy uruchomiono w Zamościu młyn, garbarnię, kuźnię, browar, gorzelnię, fabrykę mydła, fabrykę garnków, a nawet mennicę. Niestety, oblężenie musiało w końcu zacząć dawać się mieszkańcom i obrońcom Zamościa we znaki. Coraz więcej osób nie miało, co jeść. Zaczęły także szerzyć się choroby.

19 listopada 1813 roku, po otrzymaniu informacji o klęsce Napoleona pod Lipskiem, załoga Twierdzy Zamość zdecydowała o jej poddaniu. Dwa lata później Zamość został włączony do utworzonego po kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego.

Ostatni raz Twierdza Zamość była miejscem działań wojennych podczas powstania listopadowego. Komendantem twierdzy był wówczas Jan Kanty Julian Sierawski, a jego zastępcą późniejszy generał, podpułkownik Ignacy Prądzyński. Twierdza była miejscem skąd oddziały powstańcze organizowały wypady na wojska rosyjskie. W lipcu 1831 roku Rosjanie przystąpili do oblężenia Zamościa. Blokada miasta trwała do 21 października. Twierdza Zamość skapitulowała. Był to ostatni punkt oporu powstańców listopadowych.

Przez dwa wieki Twierdza Zamość była wiele razy przebudowywana i modernizowana. Na przełomie XVIII i XIX w wieku Austriacy utworzyli w twierdzy więzienie, które w 1819 roku Rosjanie przekształcili w tzw. rotę aresztancką. Było to „zastępcze” miejsce uwięzienia dla ludzi skazanych na zsyłkę na Syberię. W Zamościu więziony był m.in. Walerian Łukasiński.

Twierdza Zamość jako forteca została zlikwidowana przez cara Aleksandra II, 21 listopada 1866 roku. Rozpoczęto rozbiórkę umocnień – nie wszystkich jednak. Wiele fragmentów fortyfikacji przetrwało dzięki temu do dzisiaj.

Dziś Twierdza Zamość pełni różne role. Znajdują się tam m.in. szkoła, Muzeum Martyrologii, różne ekspozycje czy też punkty handlowe.

Czytaj też:
Oblężenie Połocka. Seria triumfów Stefana BatoregoCzytaj też:
Ferdynand Zweig z niestety zapomnianej krakowskiej szkoły ekonomiiCzytaj też:
Mało znane ludobójstwo na Polakach. Operacja polska NKWD