Życie prywatne Stalina

W jaki sposób rządził? Czy dawał tylko ogólne wytyczne, czy interesował się szczegółami?

Stalin zatwierdzał wszystkie kluczowe decyzje. Wiele z nich podjętych zostało z jego inicjatywy. Często przejawiał również zainteresowanie kwestiami drugorzędnymi. Była to jedna z jego metod rządzenia. Nikt z jego podwładnych nie mógł przewidzieć, które kwestie mogą zainteresować wodza, na co zwróci uwagę. Dzięki temu urzędnicy byli w ciągłym napięciu.

Czy to prawda, że w trakcie wielkiego terroru udzielał instrukcji funkcjonariuszom NKWD, żeby bili poszczególnych więźniów?

W styczniu 1939 r. Stalin przyznał, że w 1937 r. oficjalnie zezwolił NKWD używać tortur. W efekcie ich ofiarą padły setki tysięcy niewinnych ludzi. Potem tortury zostały zakazane, jednak faktycznie stosowano je przed rokiem 1937 i później. Rzeczywiście Stalin osobiście nakazywał bić niektórych oskarżonych.

Podobno sam pisał scenariusze procesów pokazowych.

Zachowało się kilka takich świadectw. Już w 1930 r. w liście do Mienżyńskiego, ówczesnego szefa OGPU, Stalin z detalami opisał scenariusz sfabrykowania jednej ze spraw, procesu „partii przemysłowej”. Przekazał dokładne polecenia, jakie zeznania należy wycisnąć z aresztowanych inżynierów, których nazwano „szkodnikami”. Nakazał sfabrykowanie dowodów o istnieniu związków między „wrogami ludu” wewnątrz kraju i za granicą. Potem to się powtarzało.

Na jakie choroby chorował?

Stalin nie był zdrowym człowiekiem. W dzieciństwie był ciężko chory, był nawet na granicy życia i śmierci. Ospa pozostawiła na jego twarzy wyraźne ślady. W dojrzałym wieku Stalin cierpiał na dolegliwości żołądkowe, bóle stawów, często chorował na anginę. Zmarł na wylew w wieku 74 lat. Sekcja zwłok dowiodła, że od wielu lat cierpiał na choroby naczyń krwionośnych.

Czy więc legendy o jego olbrzymim apetycie seksualnym są prawdziwe?

Dobrze wiemy o kilku kobietach, z którymi Stalin związał się w młodości, przed rewolucją. Najbardziej skandaliczny związek zawarł w czasie jego zesłania na Syberię w latach 1913–1917. Jego kochanka miała wówczas 14 lat. Nie mamy natomiast wystarczających dowodów, aby odtworzyć ze szczegółami późniejsze życie seksualne towarzysza Stalina. Na pewno miał romanse, ale sprawy te były objęte tajemnicą, nie wiedzieli o nich nawet najbliżsi współpracownicy.

Czy wpływ na jego psychikę mogły mieć doświadczenia z dzieciństwa? Podobno był bity przez rodziców?

Można się spotkać z takim poglądem. Został on oparty na przekazach pamiętnikarzy, którzy znali Stalina w dzieciństwie, a następnie uciekli przed bolszewikami na Zachód. Pracując nad biografią Stalina, nie natknąłem się jednak na potwierdzenie tezy o jakiejś wyjątkowej brutalności rodziców wobec Josifa Dżugaszwilego. Rodzina była biedna, ojciec Stalina pił. Matka, po stracie dwóch pierwszych dzieci, zrobiła jednak wszystko, by jej jedyny syn mógł się uczyć i nie cierpieć niedostatku. Pomogli przyjaciele i znajomi. Josif nie był więc zmuszony od dziecka pracować, tak jak wielu jego rówieśników. Jego dzieciństwo i młodość trudno nazwać specjalnie ciężkimi.

Jakie książki czytał?

Stalin czytał dużo. A w młodości pisał nawet wiersze. Zgromadził pokaźną bibliotekę, z której zachowało się około 400 książek z notatkami Stalina na marginesach. Te książki oddają jego zainteresowania. Większość z nich to literatura polityczna – prace Lenina, Marksa i samego Stalina. Interesował się również historią. W jego bibliotece znajdowały się liczne publikacje historyczne. Lubił czytać Maksyma Gorkiego. Czasami zaglądał do klasyków literatury rosyjskiej – na przykład Lwa Tołstoja. Wiadomo również, że na bieżąco śledził współczesną literaturę sowiecką.

Czy Stalin w kontaktach osobistych był człowiekiem kulturalnym?

Trudno nazwać dyktatora, który posłał na śmierć miliony ludzi, człowiekiem kulturalnym. Oczywiście umiał pisać artykuły, lubił teatr. Równocześnie podpisywał jednak rozkazy egzekucji, w tym ludzi, z którymi wiele lat współpracował i których świetnie znał. Swoich współpracowników bezustannie poniżał, trzymał ich w stanie ciągłej niepewności, czy któregoś dnia nie znajdą się w areszcie, wysyłał do więzień ich przyjaciół i krewnych. W kontaktach osobistych często był grubiański.

Jak układały się jego stosunki z dziećmi?

Syn z pierwszego małżeństwa, Jakow, wychowywał się z daleka od ojca w rodzinnej Gruzji. Stosunki między nimi były złe. Jakow dopiero w latach 20. przybył do Stalina do Moskwy. Trafił do nowej rodziny ojca, a jego macocha była raptem o kilka lat od niego starsza. Z młodszymi dziećmi – Wasilijem i Swietłaną – Stalin spędzał więcej czasu, szczególnie przed wojną. Jednakże z czasem, po samobójczej śmierci drugiej żony, rodzina się rozpadła. Jakow w czasie wojny dostał się do niewoli i zginął w niemieckim obozie. Wasilij został generałem. Córka Swietłana pracowała w instytutach naukowych. Stalin rzadko widywał się z dziećmi i zupełnie nie interesował się wnukami. Swietłana kilka lat po śmieci ojca uciekła do Ameryki. Wasilij dużo pił, chorował, w końcu trafił do więzienia. Umarł przedwcześnie.

Czy Józef Stalin miał przyjaciół?

Stalin przyjaźnił się z niektórymi ludźmi ze swojego otoczenia. Choćby z Kirowem i Ordżonikidze. Nie przeszkodziło mu to jednakże prześladować Ordżonikidze, aresztować jego współpracowników i rodzonego brata. Wszystko to doprowadziło Ordżonikidze do samobójstwa. Wątpię, czy Stalin umiał nawiązać normalną przyjaźń. Strach przed utratą władzy odbijał się na jego relacjach z ludźmi.

Co Stalin pozostawił w testamencie?

Stalin nie pozostawił testamentu. Jego testamentem była jego polityka, która miała być kontynuowana przez jego następców. Stalin nie chciał niczego zmieniać. Jego system opierał się na trzech podporach:

1. terrorze
2. forsowaniu rozwoju przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego kosztem obniżenia poziomu życia ludzi, przede wszystkim chłopów
3. zaostrzeniu „zimnej wojny”

Taka polityka rodziła liczne kłopoty i sprzeczności. Rozumieli to nawet najbliżsi towarzysze Stalina. Gdy umarł, w ciągu tygodnia zainicjowali reformy. Zlikwidowali część obozów, zmniejszyli tempo rozwoju przemysłu zbrojeniowego. Zawarli rozejm w Korei, gdzie od kilku lat toczyła się krwawa wojna. Generalnie niemal od razu po śmierci Stalina jego testament polityczny został podważony.

rozmawiał Piotr Zychowicz

Oleg Khlevniuk jest rosyjskim historykiem pracującym w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie. Specjalizuje się w epoce rządów Stalina. Pracuje na dokumentach, odbył rozmowy z rodzinami czołowych sowieckich przywódców z tego okresu. Napisał m.in.: „Cold Peace: Stalin and the Soviet Ruling Circle, 1945–1953” i „In Stalin’s Shadow: the Career of Sergo Ordzhonikidze”. W Polsce ukazała się biografia Józefa Stalina jego autorstwa (Wydawnictwo Znak).