Warmia, po chrystianizacji Prus w XIII wieku, znalazła się w granicach państwa zakonu krzyżackiego, jednak jej status od początku różnił się od reszty terytoriów krzyżackich.
Warmia w państwie krzyżackim
Był to obszar należący do biskupstwa warmińskiego, którego władza łączyła w sobie funkcje duchowe i świeckie. Oznaczało to, że choć była częścią państwa zakonnego, to w praktyce stanowiła w dużej mierze odrębną jednostkę prawną i administracyjną. Krzyżacy musieli respektować szczególne prawa biskupów i kapituły warmińskiej, którzy w zamian za przyjęcie chrystianizacji i współpracę z zakonem uzyskali rozległe przywileje.
Biskupi warmińscy mieli własny sejmik kapitulny, dysponowali niezależnym sądownictwem i mieli prawo nadawać ziemię osadnikom. Warmia rozwijała się w oparciu o prawo chełmińskie, podobnie jak miasta w reszcie państwa zakonnego, ale jej autonomia gospodarcza była większa. Wolno było zakładać miasta i wsie na własnych zasadach, rozwijać handel z sąsiednimi regionami oraz korzystać z dochodów płynących z uprawy roli, rybołówstwa czy młynów wodnych. Z tego powodu Warmia przyciągała osadników, zwłaszcza z ziem polskich i niemieckich.
Ograniczenia autonomii
Autonomia warmińska miała jednak wyraźne ograniczenia. Najdalej idącym było to, że polityka zagraniczna i wojskowa pozostawała w rękach zakonu. Biskupi warmińscy, mimo swojej niezależności, musieli lojalnie współpracować z wielkim mistrzem i stawać po jego stronie w konfliktach zewnętrznych. Nie mieli kompetencji do zawierania samodzielnych traktatów, prowadzenia polityki wobec sąsiadów ani tworzenia własnej armii poza oddziałami milicji ziemskiej. W praktyce oznaczało to, że Warmia mogła rządzić się w wielu codziennych sprawach, ale pozostawała częścią większej całości, w której pierwszeństwo miał zakon.
Stosunki z Królestwem
Bardzo istotne były naturalnie relacje Warmii z Królestwem Polskim. Bliskość granicy sprzyjała kontaktom gospodarczym i kulturalnym, a polscy osadnicy odegrali dużą rolę w kolonizacji tych ziem. Z czasem pojawiały się jednak napięcia, szczególnie w okresach wojen polsko-krzyżackich. Warmia, choć formalnie neutralna, siłą rzeczy stawała się areną działań militarnych lub przedmiotem sporów o lojalność biskupów. Władcy polscy interesowali się tą ziemią ze względu na jej strategiczne położenie między Mazowszem a wybrzeżem Bałtyku.
Wojna trzynastoletnia
W XV wieku sytuacja polityczna Warmii zaczęła się komplikować. Zakon krzyżacki wchodził w coraz ostrzejsze konflikty z Polską. Biskupi warmińscy usiłowali zachować równowagę między lojalnością wobec zakonu a utrzymywaniem dobrych stosunków z Polską. W praktyce oznaczało to trudne lawirowanie między dwoma silnymi sąsiadami. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) Warmia stała się jednym z ważniejszych obszarów sporu.
Warmia Polska
Decydujące znaczenie miał drugi pokój toruński w 1466 roku, kończący wojnę trzynastoletnią. Na jego mocy Warmia, podobnie jak Prusy Królewskie, została włączona do Królestwa Polskiego. Zachowała jednak dotychczasową autonomię – biskupstwo warmińskie pozostało odrębną jednostką terytorialną, cieszącą się własnym ustrojem i szeroką swobodą gospodarczą. Zmienił się jedynie zwierzchnik polityczny: zamiast wielkiego mistrza zwierzchność sprawował król polski.
Włączenie Warmii do Polski nie oznaczało końca jej specyficznej pozycji. Przeciwnie – status autonomiczny pozwalał jej przez stulecia zachować wyjątkowy charakter. To właśnie dzięki połączeniu niezależności gospodarczej z przynależnością do większego organizmu politycznego Warmia rozwijała się w sposób stabilny, a jej elity duchowne i świeckie mogły odgrywać ważną rolę w życiu całego regionu.
Czytaj też:
„Prusy Wschodnie w ogniu i krwi. Od nazizmu do komuny”