Maria Wittek „w czasie Powstania Warszawskiego kierowała Szefostwem WSK, którego siedziba znajdowała się w Śródmieściu (...) przeprowadzała inspekcje kobiet żołnierzy, pracujących w różnych służbach powstańczych” – pisał przed laty na łamach „Historii DoRzeczy” Marek Gałęzowski. Przypomnijmy postać Marii Wittek.
Ambitna i zaangażowana
Maria Wittek urodziła się 16 sierpnia 1899 roku we wsi Trębki na Mazowszu. Jej matka, Stanisława Favre pochodziła z rodziny o francuskich korzeniach. Ojciec, Stanisław Wittek był nauczycielem, a później pracował jako leśnik.
W 1905 roku, z racji, iż ojcu groziło aresztowanie przez Rosjan, Wittekowie przenieśli się do Galicji, na tereny dzisiejszej Ukrainy. Zamieszkali niedaleko Kijowa. Tam, w Kijowie, Maria Wittek zdała maturę i zaczęła uczęszczać na Uniwersytet św. Włodzimierza, gdzie studiowała matematykę.
Od 1917 roku Wittek współpracowała z Polską Organizacją Wojskową. W jej szeregi została przyjęta w marcu następnego roku. W ramach POW ukończyła szkołę podoficerską i kurs wywiadowczy. Pracowała w wywiadzie w rejonie Kijowa. Już w 1918 roku była poszukiwana przez Czeka.
Niedługo później Wittek wyjechała do Polski, gdzie wstąpiła do Wojska Polskiego. 26 czerwca 1920 roku została powołana do nowo powstałej Ochotniczej Legii Kobiet. Wkrótce brała udział w wojnie z bolszewikami, broniąc Lwowa (za postawę w trakcie walk została odznaczona Orderem Virtuti Militari). W trakcie tych walk zginął jej ukochany, Leopold Kula, ps. Lis. Niektórzy twierdzili, że Maria tak bardzo przeżyła jego utratę, że dlatego nigdy już nie wyszła za mąż.
Po wojnie z bolszewikami służyła we Lwowie jako szef sekcji ofensywy II Oddziału Dowództwa 6 Armii. Później wyjechała do Lublina, gdzie otrzymała zadanie organizowania placówek wywiadowczych na terenie Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
Kiedy w lutym 1922 roku rozwiązano Ochotniczą Legię Kobiet, Maria Wittek, wraz z kilkoma innymi kobietami będącymi oficerami, postulowała konieczność stworzenia możliwości szkolenia rezerw kobiecych do służb pomocniczych. Ich postulaty zostały uwzględnione przez Sztab Generalny. Maria Wittek, Halina Kowalska-Piwońska oraz Maria Podhorska-Moldenhawerowa zostały wówczas przyjęte na doszkolenie oficerskie w Centralnej Szkole Wojsk Łączności w Zegrzu oraz w Warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Po zakończeniu kursów kobiety zostały oddelegowane do Referatu Przysposobienia Wojskowego Kobiet przy Wydziale Przysposobienia Rezerw w Oddziale III Sztabu Generalnego.
W 1922 roku Wittek stanęła na czele Przysposobienia Rezerw Kobiecych. Do jej zadań należało organizowanie obozów szkoleniowych dla kobiet. Wittek współpracowała też z powołanym w październiku 1922 roku Komitetem Społecznym Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju. Po połączeniu różnych wojskowych organizacji kobiecych w jedną pod nazwą Przysposobienie Wojskowe Kobiet, Maria Wittek została wybrana, w ramach jej struktur, przewodniczącą Związku Strzeleckiego oraz instruktorką obozów szkoleniowych.
31 sierpnia 1924 roku Wittek została zwolniona z czynnej służby wojskowej, jednak wciąż współpracowała z organizacjami wojskowymi. Prowadziła m.in. ochotnicze hufce Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Trzy lata później została zatrudniona w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, gdzie odpowiadała za wojskowe przysposobienie kobiet.
W 1928 roku z inicjatywy Wittek powstała Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju, której została komendantką. Zadaniem tej formacji było przygotowanie kobiet do służby pomocniczej na wypadek wojny. Z organizacją współpracowały dziesiątki innych stowarzyszeń, które zrzeszały aż 700 tysięcy kobiet.
Druga wojna światowa
Po wybuchu drugiej wojny światowej Maria Wittek została komendantką główną Kobiecych Batalionów Pomocniczej Służby Wojskowej. Brała udział w walkach w obronie Lwowa. 11 października przybyła do Warszawy, gdzie zgłosiła chęć pracy dla wojska bezpośrednio u generała Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. Ten zlecił jej utworzenie komórki kobiet jako żołnierzy pomocniczej służby wojskowej w ramach Służby Zwycięstwu Polski. W SZP działała jako „Pani Maria”, a później „Mira”. Dzięki jej staraniom, z rozkazu generała Stefana Roweckiego, wojskowe komórki kobiece, którymi zawiadywała Wittek, przekształcono w Wojskową Służbę Kobiet, co otworzyło drogę do uznania służby kobiet za służbę wojskową oraz dało im możliwość otrzymania awansów wojskowych. 23 września 1944 roku Wittek została awansowana do stopnia majora (inne źródła podają, że podpułkownika). Odznaczono ją także ponownie Orderem Virtuti Militari.
Maria Wittek do końca drugiej wojny światowej służyła na wysokich stanowiskach w polskim Podziemiu. Była szefową Wojskowej Służby Kobiet oraz komendantką Wojskowej Służby Kobiet Komedy Głównej Armii Krajowej. Opracowała m.in. plany udziału kobiet w ewentualnym powstaniu powszechnym. Wittek brała udział w Powstaniu Warszawskim, a po jego upadku wydostała się z miasta razem z ludnością cywilną. Zamieszkała w Częstochowie, gdzie dalej służyła w AK. Do stolicy udało się jej wrócić do lutym 1945 roku. Współtworzyła wówczas organizację podziemną NIE.
Po 1945 roku
Po wojnie Maria Wittek zaczęła pracować w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, gdzie została kierownikiem sekcji Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Wittek cieszyła się z tej pracy, tym bardziej, że mogła współpracować z koleżankami, z którymi działała jeszcze przed wojną. Nie podobały się jej jednak polityczne, ideologiczne wykłady, w których uczestniczki jej kursów były zmuszone brać udział. W 1947 roku Wittek, na najbardziej zniszczonych obszarach Polski, organizowała obozy, w których pracowały jej podwładne. Kobiety z PWK zajmowały się np. pracą na roli czy opieką nad dziećmi. Taka inicjatywa nie spotkała się jednak z uznaniem komunistów, którzy z coraz większą nieufnością przyglądali się działalności Wittek. „Mira” zaczęła być śledzona i inwigilowana, a Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego został rozwiązany w lutym 1948 roku. Wkrótce stworzono w jego miejsce dwie inne organizacje: Powszechną Organizację „Służba Polsce”, której kierownikiem została Wittek oraz Komitet Kultury Fizycznej i Sportu.
W marcu lub kwietniu 1949 roku Maria Wittek została aresztowana przez komunistyczne służby. Cztery miesiące była przetrzymywana w więzieniu na Rakowieckiej. Później zwolniono ją z aresztu i usunięto z wojska. W późniejszym czasie Maria Wittek nie mogła znaleźć zatrudnienia. Prowadziła kiosk w budynku Polskiego Radia przy ul. Myśliwieckiej w Warszawie.
Wittek nie porzuciła jednak społecznej działalności. W 1969 roku działała w Komisji Historii Kobiet w Walce o Niepodległość. Utrzymywała też kontakty z polskim rządem na uchodźstwie w Londynie. W latach 80. Wittek działała w NSZZ „Solidarność”. Była też zaangażowana m.in. w organizację Muzeum i Archiwum Armii Krajowej. 30 kwietnia 1991 roku, decyzją prezydenta Lecha Wałęsy, została awansowana do stopnia generała brygady. Pod koniec życia działała w Światowym Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Maria Wittek zmarła 19 kwietnia 1997 roku w Warszawie. Została pochowana 24 kwietnia na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Czytaj też:
Maria Wittek i Aleksandra Zagórska. Szefowe kobiecego wojskaCzytaj też:
Major Kruk-Strzelecki musi odejśćCzytaj też:
Armia Krajowa i fenomen Polskiego Państwa Podziemnego