Założycielem ruchu skautowego był Robert Baden-Powell. Jego napisana w 1908 roku książka „Scouting for Boys” stała się podstawą skautingu dla grup na całym świecie. W Polsce o skautingu pisano już rok później, w 1909 roku. Idea ta bardzo przypadła młodym ludziom do gustu.
Skauting + niepodległość
O tym, jak wygląda skauting pisano w polskich czasopismach, m.in. w „Słowie Polskim”. Młodym ludziom, wychowywanym w duchu patriotyzmu i walki o niepodległość, spodobała się idea zrzeszenia w tego tupu organizacjach. Przynależność do kół sportowych, gimnastycznych czy turystycznych była zresztą w owym czasie bardzo „modna” i przez młodzież pożądana. Skauting łączył w jakiś sposób wszystkie te cechy, a ponadto dawał szansę na wojskowe przysposobienie młodych ludzi. Andrzej Małkowski, pionier skautingu na ziemiach polskich, także doskonale to rozumiał. Widząc jednak pewne różnice pomiędzy polskim skautingiem (nazwanym w 1912 roku harcerstwem) a światowym ruchem skautowym, wyjaśnił to następująco: „harcerstwo to skauting plus niepodległość”.
Różne istniejące już organizacje zaczęły doceniać zalety wychowania harcerskiego (np. Organizacja Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Ruch Etyczny „Eleusis”). Kolebką polskiego harcerstwa był Lwów. W 1910 roku Małkowski przetłumaczył podręcznik Baden-Powella pt. „Scouting for boys”
Pierwszy zastęp harcerski powstał w Polsce we wrześniu 1910 roku. Inicjatorem jego powstania byli Andrzej Małkowski i jego żona Olga Drahonowska-Małkowska.
10 października 1910 roku w Warszawie utworzono pierwszą drużynę harcerską. Była to 27. WDH im. Szymona Konarskiego. Jej założycielem był Edmund Nebel. Jest to najstarsza drużyna w Polsce, która także jako jedyna otrzymała prawo posiadania sztandaru wzorowanego na sztandarach wojskowych.
Oficjalnie ruch harcerski powstał w Polsce 26 lutego 1911 roku. Decyzję podjęto podczas zebrania największych organizacji młodzieżowych, a patronował jej szczególnie naczelnik „Sokoła”, Kazimierz Wyrzykowski. Już kilka miesięcy później zorganizowano pierwszy kurs instruktorski. We Lwowie mieściła się siedziba Naczelnej Komendy Skautowej. Tam też wydawano czasopismo „Skaut”, które dostępne było we wszystkich trzech zaborach.
W Krakowie zorganizowany skauting pojawił się w połowie 1911 roku. Tam też założony został pierwszy zastęp żeński, a kilka miesięcy później pierwsza żeńska drużyna (I Drużyna Skautek im. Klaudii z Działyńskich Potockiej), której inicjatorką była Roma Wodziczko-Dediowa.
W 1912 roku ukazała się książka Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera „Harce młodzieży polskiej”. W niej właśnie po raz pierwszy użyto słowa „harcerz” w miejsce „skauta”. Także w tej pracy pojawiły się inne słowa funkcjonujące tylko w polskim harcerstwie, jak „zastęp”, „drużyna”, „hufiec”, „chorągiew”. Również w 1912 roku zaprojektowany został krzyż harcerski wzorowany na orderze Virtuti Militari. Jego autorem był ks. Kazimierz Lutosławski. Drużyny harcerskie funkcjonowały wówczas w wielu polskich miastach: Warszawie, Łodzi, Pabianicach, Ozorkowie, Tomaszowie Mazowieckim, Śremie, Kórniku, Chełmnie, Grudziądzu, Pleszewie, Gnieźnie, Ostrowie Wielkopolskim, Wałczu, Nakle, Chojnicach, Świeciu, Inowrocławiu i Bydgoszczy.
Rozłamy
Z biegiem czasu w środowisku harcerskim uwidocznił się rozłam. Część działaczy (głównie z zaboru rosyjskiego i pruskiego) propagowała walkę zbrojną z zaborcami, a część (głównie Galicja) była jej przeciwna proponując zachowanie dystansu od spraw wojskowych. Podziały jawiły się także na linii politycznej, pomiędzy zwolennikami Józefa Piłsudskiego a Romana Dmowskiego.
Podział Naczelnej Komendy Skautowej nastąpił w 1915 roku. W Warszawie utworzono Wydział Rad Drużynowych Naczelnej Komendy Skautowej podporządkowany piłsudczykom, w Piotrkowie Trybunalskim powstała Naczelna Komenda Skautowa, w Łodzi działał Związek Skautek Polskich, na Lubelszczyźnie „Junactwo”, a w Galicji – Związkowe Naczelnictwo Skautowe.
1 listopada 1916 roku wszystkie organizacje harcerskie z Królestwa Polskiego połączyły się tworząc Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP), którego przewodniczącym został ks. Jan Mauersberger.
Zjazd połączeniowy wszystkich organizacji działających na terenie odrodzonej Polski odbył się w dniach 1-2 listopada 1918 roku. Istniejące w Polsce organizacje połączyły się w jedną, noszącą nazwę Związek Harcerstwa Polskiego. Na jej czele stała Naczelna Rada Harcerska. Pół roku później przewodniczącym ZHP został wybrany Tadeusz Strumiłło.
Wolna Polska
Już od pierwszych chwil istnienia niepodległej Polski harcerstwo było ważną jej częścią. Harcerze brali udział m.in. w walkach o Lwów, walczyli w powstaniach śląskich i w powstaniu wielkopolskim oraz w wojnie polsko-bolszewickiej.Po zakończeniu I wojny światowej oraz wojen o granice Rzeczpospolitej, harcerstwo musiało zdefiniować jednak nowe cele i odpowiedzieć sobie na pytanie, jak organizacja powinna funkcjonować w niepodległej Ojczyźnie.
Od połowy lat 20. ZHP zaczął rozwijać ideę ruchu zuchowego. Na tym polu szczególne zasługi mieli Aleksander Kamiński, Jadwiga Zienkiewiczówna i Jadwiga Zwolakowska. Kilka lat później powstał w ZHP ruch Wędrowniczy. Szczepy harcerskie zorganizowane zostały tak, aby zapewnić ciągłość przynależności do harcerstwa od zucha do wędrownika. W ZHP powstały też drużyny o różnych specjalnościach, z których najlepiej rozwinięta była specjalizacja żeglarska. Prócz niej były to m.in. szybownictwo, łucznictwo, narciarstwo czy baloniarstwo. Pod koniec lat 30. ZHP liczył ponad 200 tysięcy członków.
Po II wojnie światowej
W chwili wybuchu II wojny światowej, podobnie jak w czasach walki o niepodległość, harcerze również włączyli się w działania wojenne. Po zajęciu terytorium Polski przez Niemców, harcerze zostali zmuszeni przejść do konspiracji.
Organizacja męska działała pod kryptonimem „Szare Szeregi”, które utworzone zostały już 27 września 1939 roku. Naczelnikami Szarych Szeregów byli kolejno: Florian Marciniak, Stanisław Broniewski i Leon Marszałek.
Dziewczęta działały w ruchu konspiracyjnym nazwanym „Związek Koniczyn”. Były one głównie łączniczkami, sanitariuszkami, a także pracowały w wywiadzie. Komendantką była hm. Józefina Łapińska.
W czasie Powstania Warszawskiego harcerze walczyli w zgrupowaniach takich jak „Zośka”, „Parasol” czy „Gustw”. Działali także w Harcerskiej Poczcie Polowej.
Po 1945 roku ZHP ponownie działał legalnie. Wiceprzewodniczącym ZHP został Aleksander Kamiński. Komuniści jednak nie mogli pozwolić, aby jakakolwiek organizacja – tym bardziej mająca tak długie tradycje niepodległościowe i wolnościowe – działała długo bez ich kontroli.
Jesienią 1948 roku (po tym zresztą, kiedy ZHP udzieliło poparcia PSL Stanisława Mikołajczyka), komunistyczne władze Polski zdecydowały o likwidacji Związku Harcerstwa Polskiego. Nie pasujących do partyjnej linii działaczy, jak Kamiński, odwoływano lub zmuszano do odejścia. Zlikwidowano podział na organizację męską i żeńską. Stopnie harcmistrza zaczęto nadawać działaczom komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, który w końcu całkowicie przejął kontrolę nad ZHP. „Stary” ZHP został całkowicie zlikwidowany w 1950 roku. W jego miejsce komuniści powołali karykaturalną Organizację Harcerską przekształconą po kilku latach w Organizację Harcerską Polski Ludowej.
ZHP udało się reaktywować na fali odwilży w 1956 roku. Przewodniczącym Związku został Aleksander Kamiński. Przywrócono mundur, krzyż i lilijkę (komuniści zamiast nich wprowadzili tylko znaczek z napisem „Czuwaj”, tzw. „czuwajkę).
Kolejne lata przyniosły wiele cennych inicjatyw. Harcerstwo odradzało się w całej Polsce, a młodzież chętnie doń wstępowała, nawet pomimo tego, że komuniści i tak przejęli w końcu władzę nad kierownictwem ZHP zmuszając (ponownie) do odejścia Kamińskiego.
PZPR, podobnie jak w innych dziedzinach, tak w harcerstwie również postawiła na ilość, a nie jakość. Do ZHP zapisywano masowo całe klasy, tak, że w połowie lat. 70 do organizacji tej należało 3 miliony osób. Takie działanie „rozmyło” prawdziwe, tradycyjne harcerskie środowiska.
W latach 80. część działaczy ZHP postulowała konieczność gruntownych reform organizacji. Niektórzy, nie czekając na zmiany, powołali „własne” formacje. W całej Polsce powstało ich w owym czasie bardzo wiele. Najsłynniejszym był (i jest) Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR).
W grudniu 1990 roku ZHP przywróciło tradycyjne Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie oraz dokonało zmian organizacyjnych. Naczelnikiem ZHP został hm. Ryszard Pacławski.
We wrześniu 2003 roku wprowadzono nowy podział na grupy wiekowe: zuchy, harcerze, harcerze starsi (wiek gimnazjalny), wędrownicy.
Czytaj też:
Akcja "Kutschera" trwała półtorej minuty. Jak zginął kat Warszawy?Czytaj też:
Dwie akcje "Kamy". Ze wspomnień Marii Stypułkowskiej-ChojeckiejCzytaj też:
Akcja „Góral”. Jak Polskie Państwo Podziemne ukradło Niemcom 105 milionów złotych