Polacy z Wileńszczyzny w czasie istnienia władzy bolszewickiej w Rosji i w Związku Sowieckim kilkakrotnie byli ofiarami różnorodnych eksperymentów komunistycznych. Ostatnia próba wykorzystania ich do ratowania upadającego ZSRS, podjęta w latach 1990–1991, ledwo nie doprowadziła do bratobójczej wojny. Władze na Kremlu, wykorzystując miejscowych komunistów Polaków snuli plany założenia pseudoniezależnej Polskiej Republiki Sowieckiej na Wileńszczyźnie w celu oderwania Wilna od Litwy i postawienia przeszkody nie do pokonania na drodze ku niepodległości Litwy. Nie była to pierwsza komunistyczna próba wykorzystania polskości kresowej w walce z dążeniami niepodległościowymi narodów tej części Europy: Litwinów, Białorusinów i Polaków.

Próba wykorzystania wieloletniego konfliktu polsko-litewskiego jest zakorzeniona w istocie bolszewizmu. Zarówno Marks, jak i jego następca Lenin byli zwolennikami budowy ustroju komunistycznego w ramach wielkiego wielonarodowościowego państwa. Lenin poświęcił temu zagadnieniu pracę „O haśle Zjednoczonych Stanów Europy”, w której próbował uzasadnić konieczność stworzenia „komunistycznego imperium w granicach całej Europy”.

Ruch bolszewicki, który na początku stulecia wyłonił się z rosyjskiej socjaldemokracji, stał się wyrazem skrajnie radykalnych dążeń i bezkompromisowej walki wielu pokoleń rewolucjonistów wszystkich narodowości imperium. Połączenie zachodniego komunizmu naukowego (marksizmu) i rosyjskich tradycji powstańczych (buntarskich) i rewolucyjnych okazało się skutecznym środkiem walki z caratem, zakończonej w 1917 r. triumfem w wyniku jednej z najbardziej krwawych rewolucji w historii ludzkości.

Bolszewizm, będąc ruchem totalitarnym, przyznawał sobie monopol na wiedzę o sposobach rozstrzygania podstawowych problemów ludzkiej egzystencji. Uznał więc również, że w sposób „najbardziej demokratyczny” i skuteczny potrafi rozwiązać raz na zawsze wszystkie skomplikowane problemy narodowościowe Rosji.

Koncepcja Lenina

Leninowska koncepcja rozwiązania kwestii narodowościowej w imperium rosyjskim, mimo że z trudem zyskiwała poparcie kierownictwa partii, została przyjęta jako jej program. Z dużym uproszczeniem można powiedzieć, że sprowadzał się on do deklaratywnego uznania prawa każdego narodu do samostanowienia, w tym także do utworzenia własnego niepodległego państwa. Lenin nie był jednak zwolennikiem bezwarunkowego stosowania owego prawa. Gdy interesy narodowe i interesy klasowe zaczynały z sobą kolidować, pierwszeństwo otrzymywały te ostatnie. Oznaczało to, że prawo do samostanowienia zostało podporządkowane celom walki klasowej proletariatu. Lenin nie rezygnował z tezy, że wielkie wielonarodowościowe państwo stanowi ideał z punktu widzenia zadań budownictwa socjalistycznego, aczkolwiek — wyjaśniał — w nowych warunkach społecznych jedność narodowościowa może być budowana tylko na podstawie jedności interesów klasowych proletariatu. Przewidywał, że nacjonalizm zniknie w wyniku zwycięstwa rewolucji socjalistycznej.