Czy Mandela był rasistą? Z dziejów bohatera RPA

Dla milionów ludzi Nelson Mandela to bohater, dla innych po prostu komunista. Prawda o nim jest jednak dużo bardziej skomplikowana. Czy był pałającym rządzą zemsty na białych komunistą czy męczennikiem za wolność i człowiekiem, który obalił apartheid? Popadanie w żadną skrajność nie jest w przypadku Mandeli wskazane. Aby zrozumieć, kim był należy spojrzeć bez emocji na mapę Afryki oraz jej historię z większej perspektywy.

W podzielonym kraju

Nelson Mandela urodził się 18 lipca 1918 roku. Był synem wodza Henry'ego Mandeli z klanu Madiba. Uczył się w szkole prowadzonej przez metodystów i tam przyjął chrzest. Wiara już zawsze odgrywała w jego życiu ważną rolę.

Po ukończeniu szkoły Mandela zrezygnował z przysługującego mu po ojcu tytułu wodza i postanowił wyjechać ze wsi. Uczęszczał do South African Native College (późniejszy University of Fort Hare) i studiował prawo na Uniwersytecie Witwatersrand. Został prawnikiem. W tamtym czasie był jednym z nielicznych czarnoskórych adwokatów w RPA.

Na Fort Hare Mandela po raz pierwszy zetknął się z hasłami komunistycznymi. W realiach kolonialnej Afryki nie przeważały tam jednak internacjonalistyczne hasła mówiące o walce klas czy obaleniu granic państwowych. Mówiono natomiast przede wszystkim o wyzwoleniu spod władzy imperiów kolonialnych oraz niepodległości.

W 1942 roku Mandela wstąpił do organizacji Afrykański Kongres Narodowy (ANC), która od 1912 roku domagała się równouprawnienia Afrykanów. Niedługo później, Mandela razem z przyjacielem Oliverem Tambo założył kancelarię. Była to pierwsza prowadzona przez czarnoskórych kancelaria prawnicza w Związku Południowej Afryki (RPA powstała oficjalnie w 1961 roku). Mandela i Tambo specjalizowali się w sprawach związanych z dyskryminacją Afrykanów, która wynikała z rasistowskich przepisów systemu apartheidu, który funkcjonował w RPA od drugiej połowy lat 40. XX wieku. Przepisy te oznaczały wywłaszczenia (z czasem czarni mieszkali tylko na terenie rezerwatów, w tzw. bantustanach), ograniczały m.in. możliwość edukacji czy zatrudnienia Afrykanów, nie pozwalały im na przebywanie w konkretnych miejscach, jak plaże, parki, teatry czy komunikacja zbiorowa. Czarni musieli też korzystać z innych wejść, schodów, okienek w urzędach czy toalet. Nie pozwalano ponadto na mieszane małżeństwa, zaś dzieci urodzone z mieszanych związków traktowane były jako czarne i nie miały zazwyczaj praw, które przysługiwały białym.

Od 1952 roku Mandela był regularnie zatrzymywany przez służby RPA. Otrzymał m.in. zakaz podróżowania, zbierania zgromadzeń na ulicy oraz publicznego przemawiania. W grudniu 1956 roku został aresztowany wraz z setką innych działaczy ANC pod zarzutem zdrady stanu. Wypuszczono go niedługo później z powodu braku dowodów.

Wzmożenie walk

ANC było ugrupowaniem, które apelowało o pokojowe przemiany w kraju. Mandela nie zamierzał wywoływać wojny domowej. Zresztą Afrykanie i tak nie mieliby szans w starciu z wojskiem i służbami. Sytuacja zmieniła się jednak w 1959 roku, kiedy z ANC wyodrębniła się grupa przeciwników Mandeli, która ogłosiła powstanie Kongresu Panafrykańskiego (PAC). Jego działacze nawoływali do podjęcia walki zbrojnej z apartheidowskimi władzami.

W maju 1960 roku z inicjatywy PAC doszło do demonstracji w Sharpeville. Do spacyfikowania protestujących władze wysłały wojsko. Zginęło 69 osób. Wydarzenia te przeszły do historii jako masakra w Sharpeville. Kiedy informacje o tym, co się stało, dotarły do innych części kraju, w wielu miejscach wybuchły zamieszki. Mandela, jako jeden z czołowych działaczy ANC, podjął wówczas decyzję, że dołącza do buntu, który narastał w kraju z każdym dniem.

ANC i PAC zostały wkrótce zdelegalizowane. Mandela był jedną z najbardziej poszukiwanych osób w państwie; musiał się ukrywać. W RPA coraz częściej dochodziło do zamieszek i aktów sabotażu, które inspirowała m.in. związana z ANC grupa Umkhonto we Sizwe (Włócznia narodu). Działalność tej organizacji była inspirowana przede wszystkim przez żonę Mandeli, Winnie, która słynęła z radykalnych poglądów i pogardy dla białych. Jej postawa zradykalizowała się jeszcze bardziej po aresztowaniu Mandeli. Najwięcej aktów sabotażu, a nawet zbrodni Umkhonto we Sizwe popełniło w czasie, kiedy Mandela siedział już w więzieniu.

Nelson Mandela został aresztowany 5 sierpnia 1962 roku. Jego proces był transmitowany przez wiele telewizji na całym świecie. W czasie procesu Mandela bronił się sam. Wygłosił wówczas trzygodzinną mowę wskazując na konieczność demokratycznych przemian i stworzenia społeczeństwa równych szans. O jego uniewinnienie zabiegało wiele państw, duchownych oraz ONZ. Mimo to 12 czerwca 1964 roku Mandela został skazany na dożywotnie więzienie.

Od 1964 do 1982 roku Mandela był więziony w więzieniu Robben Island, niedaleko Kapsztadu. Następnie przeniesiono go, ze względu na stan zdrowia, do więzienia Victor Verster Paarl. Pod koniec lat 80. Mandela został osadzony w areszcie domowym.

W tym czasie sytuacja RPA stawała się coraz trudniejsza. Rząd w Pretorii prowadził konsekwentną politykę segregacji rasowej na własnym terenie, a jednocześnie angażował się w zwalczanie prawdziwych, ale też wymyślonych wpływów komunistycznych w krajach ościennych. Wojska RPA okupowały Namibię, prowadziły wojnę w Angoli, a południowoafrykańscy komandosi od lat działali na terenie m.in. Zimbabwe, Zambii czy Botswany. Choć Moskwa była zainteresowana instalowaniem swoich wpływów na południu Afryki, to jej możliwości – wbrew temu, co przez lata twierdziła Pretoria – były mocno ograniczone. Pamiętajmy, że w latach 80. ZSRS zajęty był m.in. wojną w Afganistanie czy wydarzeniami w Europie Środkowo-Wschodniej. Południe Afryki nie było wówczas dla Kremla priorytetem, lecz nie przeszkadzało to części polityków w RPA twierdzić, że wciąż muszą stać na straży rozprzestrzeniających się macek Moskwy. Choć niektórzy postulowali konieczność reform, a osoby takie jak Frederik de Klerk były gotowe do pewnych ustępstw wobec czarnoskórych, aby uspokoić sytuacją wewnętrzną, wciąż pojawiali się tacy, którzy twierdzili, że żaden krok wstecz nie jest możliwy.

Nieformalna wojna z ANC skończyła się, kiedy w 1990 roku Pieter Botha ustąpił ze stanowiska prezydenta. Zastąpił go de Klerk, który już wcześniej, jako pierwszy znaczący polityk, wyraził potrzebę pojednania narodowego. De Klerk zdecydował o uwolnieniu wszystkich więźniów politycznych. Na mocy tej decyzji Nelson Mandela wyszedł z więzienia 11 lutego 1990 roku.

Zgodnie z jedną z kolejnych decyzji de Klerka, w 1994 roku odbyły się pierwsze wolne wybory. Wygrała je, bez zaskoczenia, partia ANC, zaś Mandela został pierwszym czarnoskórym prezydentem. Ze swojej funkcji zrezygnował trzy lata później. Były to najprawdopodobniej trzy najszczęśliwsze lata w dziejach RPA.

Nelson Mandela zmarł 5 grudnia 2013 roku. Jego następcy nie potrafili dorównać mu nawet w części. Po latach rasistowskiej segregacji rasowej, „wajcha” została przestawiona w drugą stronę. RPA stała się dla odmiany krajem, gdzie to biali nie mogą czuć się bezpiecznie, przynajmniej poza największymi ośrodkami miejskimi, a najbogatsi, biali i czarni, żyją w willach otoczonych drutem kolczastym z całodobowym monitoringiem. Pomimo bogactw naturalnych i świetnego położenia geograficznego, możliwości tego państwa wciąż są niewykorzystywane. Coraz większe wpływy w kraju zyskują natomiast Chińczycy, co, choć daje RPA doraźne korzyści, nie będzie dla niej dobre w perspektywie lat.

Czytaj też:
Szokująca zapowiedź Stanowskiego. "Braun dalej zbyt kontrowersyjny?"Czytaj też:
Kwestia ego KaddafiegoCzytaj też:
Dzień, który wstrząsnął Ameryką. Zabójstwo Kennedy'ego