To oczywiste, że władcy formatu Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły czy Bolesława Chrobrego zapisali się w polskiej historii na tyle doniośle, że wiedza o nich jest powszechna. Niemal każdy (mam nadzieję) potrafi wskazać, w którym mniej więcej wieku, a przynajmniej, w jakiej epoce ci władcy żyli i czego ważnego dokonali. Z Jagiełłą kojarzyć można bitwę pod Grunwaldem, z Kazimierzem budowę szlaku orlich gniazd, a z Bolesławem choćby wyprawę na Ruś Kijowską czy jego koronację w 1025 jako pierwszego polskiego króla. Na tym tle najmniej znani polscy władcy wypadają, co najmniej, blado. Dlaczego nikt o nich nie mówi? Co o nich wiemy? Kim był Bezprym czy Zbigniew? Czy Wacław III był polskim królem i czy Aleksander Jagiellończyk czegokolwiek ważnego dokonał?

Bezprym

Bezprym przyszedł na świat w 986 lub 987 roku. Był najstarszym synem Bolesława Chrobrego. Jego matką była druga żona Chrobrego, księżniczka węgierska, której imię nie jest znane.

Bezprym, to obok Wacława III, zdecydowanie najbardziej pomijany polski władca. O Bezprymie nie wspomina ani słowem m.in. kronikarz Gall Anonim. W swoim słynnym malarskim poczcie królów i władców Polski, jego wizerunku nie uwiecznił też Jan Matejko.

Historycy przypuszczają, że niemal od dziecka Bezprym był przygotowywany do życia duchownego. Następcą ojca został wyznaczony młodszy syn, Mieszko II. Bezprym w młodych latach pobierał prawdopodobnie nauki u świętego Romualda niedaleko Rawenny.

W 1025 roku, niedługo po koronacji królewskiej, zmarł Bolesław Chrobry. Królem Polski został jego syn z trzeciego małżeństwa, Mieszko II Lambert. Pięć lat później Mieszko postanowił wygnać z Polskich swoich dwóch braci, Bezpryma i Ottona. Powodem tej decyzji był spisek, jaki zawiązali przeciwko Mieszkowi z cesarzem niemieckim Konradem II.

Przebywający w Niemczech Bezprym postanowił zemścić się na swoim bracie. Wykorzystując jego niepowodzenia wojenne (trwała wojna polsko-niemiecka oraz walki z Rusią Kijowską), Bezprym zmusił niejako Mieszka do ucieczki z kraju. Polski król udał się do Czech, ale tam został uwięziony i wykastrowany. W 1031 roku władzę w Polsce przejął Bezprym.

Być może to właśnie Bezprym przyczynił się do tak zwanej reakcji pogańskiej. Książę mógł bowiem popierać lub nawet prowokować bunty ludności, wystąpienia przeciwko Kościołowi oraz powrót do dawnych wierzeń.

Wkrótce po przejęciu władzy Bezprym odesłał do cesarza polskie insygnia królewskie zrzekając się tym samym zwierzchniej władzy i oddając Polskę w ręce Niemiec. Bezprym rozpoczął wtedy rozprawę ze swoimi politycznymi przeciwnikami, a zarazem zwolennikami Mieszka II. Bezprym miał być władcą powszechnie znienawidzonym. Został zamordowany wiosną 1032 roku „przez swoich” – jak napisano w „Rocznikach hildesheimskich”. Do jego zabicia przyczynił się być może najmłodszy z braci (syn Chrobrego), Otton. Rządy Bezpryma osłabiły znacząco pozycję Polski i rozbiły ją wewnętrznie. Odbudowa kraju następowała powoli od chwili powrotu Kazimierza Odnowiciela (syna Mieszka II) do Polski w 1034 roku.

Bezprym został zapomniany. Nie wspominał o nim, zapewne celowo, Gall Anonim. Wokół Bezpryma urosło wiele legend, a brak źródeł powoduje, że trudno jest precyzyjnie odtworzyć jego życiorys.

Zbigniew

Książę Zbigniew był najstarszym synem Władysława Hermana. Pochodził prawdopodobnie z nieprawego łoża. Po narodzinach jego przyrodniego brata Bolesława (zwanego Krzywoustym), postanowiono, że Zbigniew zostanie w przyszłości księdzem lub zakonnikiem.

W tamtym czasie władzę w Polsce sprawował, de facto, palatyn księcia Władysława, Sieciech. Zmusił on w końcu Władysława do uznania obydwu synów i przyznania, że to Zbigniew zostanie jego następcą. Wkrótce, w wyniku dworskich intryg Sieciecha z żoną Władysława, Judytą, Zbigniew zaczął szukać porozumienia ze swoim bratem Bolesławem. Obaj bracia doprowadzili do wygnania Sieciecha z kraju i wymogli na ojcu podział państwa na dwie dzielnice.

W 1102 roku Władysław Herman umarł. Zbigniew przejął władzę w północnej części Księstwa Polskiego, a Bolesław na południu, dzierżąc jednocześnie tytuł księcia zwierzchniego. Zbigniew, choć był władcą niezależnym, nie mógł pogodzić się z tym, że to jego młodszy brat był władcą zwierzchnim. Wkrótce rozpoczęła się bratobójcza, trwająca pięć lat, wojna domowa, którą Zbigniew przegrał i po której został z Polski wygnany.

Dwa lata później Zbigniew, który porozumiał się uprzednio z cesarzem niemieckim Henrykiem V, najechał polskie ziemie. Cesarz wspierał Zbigniewa pod pretekstem „przywracania” należnej władzy seniorowi. Zbigniew wrócił ostatecznie do Polski w 1111 roku w wyniku porozumienia między Bolesławem a cesarzem. Krzywousty, choć obiecał przekazać swemu przyrodniemu bratu, odpowiednie uposażenia, obietnicy nie dotrzymał. Nie chcąc kolejnych problemów, postanowił pozbyć się Zbigniewa. Około 1112-1113 roku Bolesław rozkazał oślepić Zbigniewa, który niedługo później, z powodu odniesionych ran, zmarł.

Zbigniew władał Polską bardzo krótko. W naszej historii zapisał się raczej średnio, choć jego oślepienie uważane jest na ogół za czyn niegodny. Być może to właśnie to spowodowało, że Bolesław otrzymał swój przydomek „Krzywousty”, który oznaczałby (wcale nie wadę wymowy czy jakąś bliznę), ale krzywoprzysięstwo – Bolesław obiecał bowiem bratu ziemię i wolność, a kazał go uwięzić i okaleczyć.

Wacław III 

Wacław III był królem Węgier, Chorwacji i Czech i niekoronowanym królem Polski. Jego ojcem był Wacław II, król Czech i Polski.

W roku 1300, po czterech latach od śmierci piastowskiego króla Przemysła II, królem Polski został czeski Przemyślida Wacław II. Część polskich możnowładców miała nadzieję, że pochodzący z zagranicy król doprowadzi do wzmocnienia kraju i powstrzyma chaos wywołany zabójstwem Przemysła. Następcą Wacława II miał zostać jego syn.

W 1305 roku Wacław II zmarł. Sytuacja młodego Wacława III była bardzo trudna. O tron Węgier i Chorwacji walczyli Andegawenowie. Władzę w Polsce przejąć chciał zaś książę Władysław Łokietek. Na froncie węgierskim szesnastoletni Wacław poradził sobie całkiem dobrze i uspokoił sytuację.

Zupełnie inna atmosfera panowała w Polsce, gdzie książęta piastowscy chcieli pozbyć się obcej zwierzchności i zdobyć królewską koronę. Nie walczyli oni jednak tylko z Wacławem, ale także między sobą. Do boju ruszyli Władysław Łokietek, Henryk III Głogowski i Bolesław III Rozrzutny. Wacław III chciał wzmocnić swoją pozycję w Polsce poślubiając księżniczkę piastowską, Wiolę Elżbietę, ale małżeństwo to nie dało oczekiwanych efektów w postaci korzystnych, politycznych sojuszy.

W 1306 roku Wacław III ruszył do Polski na czele wyprawy wojennej, chcąc umocnić swoją władzę siłą i koronować się na króla w katedrze w Gnieźnie. Nie zdążył jednak. 4 sierpnia 1306 roku Wacław III został zamordowany w Ołomuńcu przez niemieckiego najemnika. Kto wynajął mordercę Wacława? Tego nie wiadomo, gdyż najemnik został zabity krótko po dokonaniu zabójstwa. Podejrzewa się, że jego zabicie zlecić mógł król niemiecki Albrecht albo Władysław Łokietek.

Wacław III zakończył panowanie dynastii Przemyślidów, która władała Czechami kilka stuleci. Polska jeszcze przez kilkanaście lat targana była wewnętrznymi konfliktami. Władysław Łokietek został koronowany na króla Polski w 1320 roku.

Wacław III, tytularny król Polski, koronowany nigdy nie został. Był bardzo młody, do Polski nawet nie zdążył przybyć i zapewne to właśnie jest przyczyną, dlaczego tak rzadko się o nim wspomina.

Aleksander Jagiellończyk

Aleksander Jagiellończyk musiał od dziecka słuchać o swych wielkich przodkach. O zwycięstwie dziadka Władysława Jagiełły pod Grunwaldem, o walkach ojca Kazimierza Jagiellończyka w wojnie trzynastoletniej z krzyżakami. Było to duże i ciężkie dziedzictwo. Wszyscy oczekiwali, że potomek dwóch potężnych władców będzie ich godnym następcą.

Aleksander Jagiellończyk urodził się 5 sierpnia 1461 roku. Był piątym dzieckiem króla Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Imię otrzymał po wielkim księciu litewskim, Witoldzie (kuzynie Władysława Jagiełły), który na chrzcie przyjął imię Aleksander.

Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w roku 1492, Aleksander Jagiellończyk został wielkim księciem litewskim. Oznaczało to w praktyce, że unia personalna pomiędzy Koroną a Litwą została zerwana. Jednak Jan Olbracht (król Polski, starszy brat Aleksandra) współpracował z wielkim księciem litewskim i nigdy nie doszło pomiędzy nimi do sporów. Prawdopodobnie właśnie dzięki tej współpracy unia Polski i Litwy przetrwała kolejne lata i trwała formalnie do 1795 roku.

Aleksander, natychmiast po objęciu tronu musiał zmierzyć się z potężnym problemem, jakim była wojna z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Dwa lata później Litwa wojnę przegrała, lecz Aleksander chciał zrealizować pomysł ojca (Kazimierz planował już wcześniej, że Aleksander obejmie władzę na Litwie) i postanowił doprowadzić do normalizacji stosunków z Moskwą, biorąc za żonę moskiewską księżniczkę Helenę, córką Iwana III Srogiego. Małżeństwo z Heleną było szczęśliwe, choć niestety nie doczekali się dzieci. Helena nie starała się działać na szkodę Litwy, odcinając się od ojca i wielkiej polityki.

Pomimo, wydawałoby się, sojuszu – Moskwa zaatakowała Litwę w roku 1500. Aleksander, szukając poparcia przeciwko wrogowi sprzymierzył się z mistrzem krajowym Inflant zakonu krzyżackiego, Wolterem von Plettenbergiem. Do Wilna przybyli wysłannicy Jana Olbrachta i Władysława Jagiellończyka (najstarszy syn Kazimierza oraz brat Aleksandra i Olbrachta), który był królem Czech i Węgier. Wszyscy trzej bracia z dynastii Jagiellonów zagrozili Iwanowi III wojną, to jednak nie powstrzymało moskiewskiego władcy, który kontynuował działania zbrojne.

W październiku 1501 roku zmarł król Polski i brat Aleksandra Jagiellończyka, Jan Olbracht. Aleksander, wybrany jego następcą, czym prędzej wyruszył do Krakowa, mając nadzieję, że Korona udzieli Litwie wsparcia w walkach z Moskwą. Senat liczył, że Aleksander przyłączy Litwę do Polski, na co ten początkowo nie chciał się zgodzić (Litwa, w przeciwieństwie do Polski, była dziedzicznym tronem Jagiellonów). Dokument w tej sprawie wydany został w Mielniku i określony jako unia mielnicka. Aleksander Jagiellończyk musiał się także zgodzić na szereg ustępstw wobec magnatów, co w praktyce oznaczało oddanie królewskiego tronu pod kontrolę Senatu.

Wojna z Moskwą trwała do 1503 roku. Dopiero zwycięstwo wojsk litewskich, przy pomocy Inflat, pod Smoleńskiem, doprowadziło do podpisania rozejmu na okres sześciu miesięcy. Litwa znalazła się w trudnym położeniu – ćwierć jej obszaru znalazło się we władaniu Moskwy.

Również w 1503 roku zmarł Fryderyk Jagiellończyk, brat Aleksandra i prymas Polski, który przewodniczył Senatowi i dbał o interesy domu panującego. To stworzyło kolejny problem, bowiem polscy magnaci liczyli na to, że uda się zmarginalizować wpływy Aleksandra, a władza nad krajem dostanie się, de facto, w ich ręce. Aleksander okazał się jednak, nie pierwszy raz, dość zręcznym dyplomatą, gdyż szybko na kluczowe stanowiska powołał „swoich” ludzi – arcybiskupem gnieźnieńskim został Andrzej Boryszewski, biskupem krakowskim Jan Konarski, a kanclerzem wielkim koronnym Jan Łaski.

W lutym 1505 roku odbył się sejm litewski, którego przedmiotem była unia mielnicka. Aleksander Jagiellończyk był zdania, że unia nie może zostać pod żadnym pozorem ratyfikowana przez Litwinów, gdyż oznaczałoby to inkorporację Litwy do Korony i pozbawienie Jagiellonów dziedzictwa. Stało się po myśli króla. Kolejne ograniczenie praw polskich możnowładców nastąpiło podczas sejmu radomskiego obradującego od marca do czerwca 1505 roku, który uchwalił konstytucję Nihil novi, która dawała szlachcie szerokie prawa (dotąd prawami cieszyli się przede wszystkim oligarchowie).

Król Aleksander Jagiellończyk zachorował jeszcze w Radomiu, w czasie sejmu, kiedy dostał wylew, który spowodował paraliż lewej strony ciała. Z czasem jego stan zdrowia się poprawił, lecz nie wrócił już do dawnej sprawności. W kwietniu 1506 roku wrócił do Wilna. Tam dotarła do niego wiadomość o śmierci Iwana III. Aleksander miał nadzieję, że teraz relacje z Moskwą ulegną poprawie, gdyż na tronie moskiewskim zasiadł brat jego żony, Wasyl III.

Pomimo wcześniejszej poprawy, nagle jego stan zdrowia zaczął się pogarszać. Król przeczuwał, że niedługo umrze, więc swoim następcą na litewskim tronie ustanowił swego brata, Zygmunta (Starego), wysyłając jednocześnie do niego poselstwo, aby jak najszybciej przybył do Wilna. Przed śmiercią otrzymał jeszcze wiadomość, że wojska litewskie rozgromiły dużo liczniejsze siły tatarskie pod Kleckiem.

Aleksander Jagiellończyk zmarł bezpotomnie 19 sierpnia 1506 roku w wieku zaledwie 45 lat. Został pochowany w katedrze w Wilnie, blisko wielkiego księcia Witolda i swego brata, Kazimierza.

Aleksander to chyba najmniej znany z Jagiellonów. Jako król rządził zaledwie pięć lat (jako wielki książę litewski czternaście lat). Zmarł zbyt szybko, aby móc pochwalić się wielkimi osiągnięciami, lecz nawet przez ten dość krótki czas dał się poznać jako władca dość sprawny. Odnosił sukcesy militarne i sprawdził się jako dyplomata.

Czytaj też:
Przemysł II. Kto zabił polskiego króla?Czytaj też:
Bitwa pod Legnicą. Polska wobec nawały MongołówCzytaj też:
Rozbicie dzielnicowe. Jak dużo wiesz o Polsce, którą zostawił Bolesław Krzywousty?