Romuald Traugutt to dla wielu osób pierwszy przywódca, który kojarzony jest z powstaniem warszawskim. Po śmierci został otoczony niemal kultem jako człowiek niezwykle religijny, nieugięty, do końca wierny Polsce i wyznawanym zasadom moralnym. Do legendy przeszły słowa Traugutta: „Idea narodowości jest tak potężną i czyni tak wielkie postępy w Europie, że ją nic nie pokona”, które miał wypowiedzieć w czasie jednego z brutalnych przesłuchań prowadzonych przez rosyjskich śledczych.
W armii carskiej
Romuald Traugutt urodził się 16 stycznia 1826 roku w Szostakowie. Wychowywał go ojciec, choć przede wszystkim babka ze strony matki (Justyna Błocka), gdyż matka Romualda zmarła, kiedy miał on 2 lata. Traugutt uczęszczał do gimnazjum w Świsłoczy, później bez rezultatów próbował dostać się na studia.
Z uczelni musiał zrezygnować. W 1844 roku podjął więc decyzję o wstąpieniu do wojska. Rok później zaczął staż wojskowy w Żelechowie. Trzy lata później ukończył kurs oficerski w Petersburgu ze stopniem chorążego. Gdy wrócił do Żelechowa okazało się, że jego oddział ma ruszyć na Węgry, gdzie trwało powstanie (Wiosna Ludów). Traugutt trafił do armii dowodzonej przez Iwana Paskiewicza. Brał udział w wielu bitwach. Zdarzało się, że musiał stawać naprzeciwko Polaków wspierających węgierskich powstańców.
Po powrocie do Żelechowa Traugutt, za zasługi na froncie, otrzymał nagrodę pieniężną oraz nowe mieszkanie. W 1852 roku Traugutt poślubił Annę Pikel. Rok później urodziła się ich córka Anna Innocenta. Rodzina mieszkała w Żelechowie, lecz spokój trwał krótko. Już w 1853 roku Traugutt został ponownie wezwany na front – Rosja toczyła wówczas wojnę z Turcją (wojna krymska). Traugutt walczył o utrzymanie twierdzy Silistra, a później w Sewastopolu i Bakczysaraju. W 1857 roku awansował do stopnia kapitana, a później został adiutantem Sztabu Głównego Armii Drugiej.
Rok wcześniej do Odessy przybyła jego rodzina. Wszyscy zamieszkali w Charkowie, gdzie Traugutt pracował (był skarbnikiem i egzekutorem komisji ds. likwidacji spraw i rachunków głównego sztabu i intendentury byłej Drugiej Armii). Tam narodziła się jego druga córka, Alojza. Dwa lata później rodzina przeniosła się Petersburga, gdyż Traugutt otrzymał nowe zadania; był m.in. wykładowcą w wyższej szkole wojskowej. W Petersburgu urodziła się kolejna dwójka dzieci Romualda i Anny – bliźnięta. Rodzinne szczęście trwało niestety krótko. Wkrótce zmarła babka Traugutta, a później żona i dwoje dzieci, urodzone w 1859 roku bliźnięta. Traugutt przeżył to niezwykle mocno. Wyjechał z Petersburga do siostry, a później do majątku, który w Ostrowiu i Zabawie pozostawił jego chrzestny.
Jeszcze w tym samym roku Traugutt poznał Antoninę Kościuszko (wnuczkę brata Tadeusza Kościuszki), z którą ożenił się w czerwcu 1860 roku. Do armii rosyjskiej nie chciał wracać. W 1862 roku został zwolniony ze służby.
Ku wolności
Od początku lat 60. XIX wieku Traugutt słyszał pogłoski o możliwości wybuchu powstania narodowowyzwoleńczego. Nie był jego specjalnym zwolennikiem. Kiedy wybuchło powstanie styczniowe Traugutt nie chciał brać w nim udziału. Choć sąsiedzi namawiali go do objęcia dowództwa, to Traugutt zwlekał z decyzją. W kwietniu 1863 roku postanowił jednak dołączyć do powstańców. Jako dowódca oddziału kobryńskiego ścierał się z Rosjanami pod Horkami i Kołodnem. Później wyjechał do Warszawy, gdzie oddał się do dyspozycji Wydziału Wojny Rządu Narodowego. Otrzymał wówczas awans na generała. Na krótko wyjechał do Francji, aby zyskać pomoc rządu francuskiego dla powstańców, lecz żadna współpraca nie została nawiązana.
W październiku 1863 roku Traugutt został przywódcą powstania styczniowego. Przyjął pseudonim „Michał Czarnecki” i „oficjalnie” przedstawiał się jako kupiec z Galicji. Jego siedziba mieściła się przy ul. Smolnej 3 w Warszawie.
Traugutt podjął wiele inicjatyw, aby zreorganizować oddziały powstańcze. Chciał, aby słabo przygotowane wojsko stało się regularną armią. Starał się o uzyskanie pomocy z zagranicy, prowadził politykę zagraniczną, słał poselstwa do państw zachodnich oraz do papieża Piusa IX.
W końcu jednak Rosjanie wpadli na jego trop. Traugutt został aresztowany w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 roku w Warszawie, wydany wcześniej przez Artura Goldmana (również powstańca styczniowego; Rosjanie złamali go w czasie przesłuchania). Traugutt przetrzymywany był na Pawiaku, a później w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Przesłuchiwano go wielokrotnie, lecz nikogo nie wydał. Ostatecznie Traugutt został skazany na karę śmierci.
5 sierpnia 1864 roku Romuald Traugutt zginął powieszony przez Rosjan. Razem z nim zabici zostali Rafał Krajewski, Józef Toczyński, Roman Żuliński i Jan Jeziorański. Egzekucję obserwowało 30 tysięcy ludzi. Wszyscy śpiewali pieśń „Święty Boże”.
Romuald Traugutt został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami przez prezydenta Ignacego Mościckiego w 1933 roku. Od chwili odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 roku w miejscu jego stracenia odbywały się uroczystości państwowe.
Czytaj też:
Brawura, korupcja, stare mundury. Wojna, która pogrążyła RosjęCzytaj też:
Obrona Przebraża. Bohaterstwo Polaków. UPA nigdy nie zdobyła tej wsiCzytaj też:
Made by Russia. Patologie narodowościowej polityki Rosji