Michał Czajkowski znany też jako Sadyk Pasza współpracował z Adamem Jerzym Czartoryskim i Adamem Mickiewiczem. Działał na terenie Turcji i przeszedł na islam, lecz wciąż pracował dla dobra Polski i Polaków.
Kozaczyzna i Hotel Lambert
Michał Czajkowski urodził się 29 września 1804 roku w Halczyńcu. Jego ojcem był Stanisław Czajkowski, podkomorzy żytomierski, a matką Petronela z Głębockich. Uczęszczał do szkoły w Berdyczowie, a później na Królewski Uniwersytet Warszawski. Kiedy rozpoczęło się powstanie listopadowe, Czajkowski od razu do niego przystąpił. Walczył w oddziale dowodzonym przez swojego szwagra, Karola Różyckiego. Po upadku powstania Czajkowski wyjechał do Francji. Tam rozpoczął karierę pisarską. W jego pracach (m.in. „Powieści kozackie”, „Wernyhora”) odbicie znajdowała fascynacja Kozaczyzną i rozległymi ukraińskimi stepami.
„(...) powieści Czajkowskiego są dziś zupełnie zapomniane, ale wówczas były ogromnie poczytne. I – jak pisała Chudzikowska – cieszyły się tak wielką popularnością jak późniejsza Trylogia Sienkiewicza. To właśnie Czajkowski, na lata przed Sienkiewiczem, krzepił polskie serca. Pisząc »Wernyhorę«, zwracał uwagę na przepowiednie tytułowego bohatera, ukraińskiego wieszcza i lirnika, mitycznej postaci, która przepowiadała, że Rzeczpospolita odrodzi się, a impuls do jej zmartwychwstania wyjdzie z ziem ukraińskich. Nic dziwnego, że polscy emigranci tak chętnie czytali powieści Czajkowskiego”. – pisał na łamach „Historii DoRzeczy” (5/2019) Tomasz Stańczyk.
Czajkowski był związany z polskim stronnictwem patriotycznym. Współpracował z Konfederacją Narodu Polskiego, a od 1838 roku z Hotelem Lambert. Zaprzyjaźnił się z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim, który wśród licznej rzeszy Polaków cieszył się ogromnym autorytetem. Czartoryski od lat prowadził szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną, której celem było wsparcie przez państwa zachodnie oraz Turcję sprawy polskiej. Kiedy poznał Czajkowskiego, Czartoryski uznał, że będzie on świetnym kandydatem na polskiego przedstawiciela w Stambule. Tym samym w 1842 roku Czajkowski wyjechał do Imperium Osmańskiego stając się kimś w rodzaju „ambasadora” Polski.
W Imperium Osmańskim
Turcja miała dla sprawy polskiej ważne znaczenie, gdyż także była skonfliktowana z Rosją. Poza tym Stambuł nigdy nie uznał rozbiorów Rzeczpospolitej. Czajkowski szybko wziął się do pracy. Angażował się w pomoc Polakom, którzy uciekli do Turcji po powstaniu listopadowym oraz w wyniku rosyjskich represji. Za zgodą władz Turcji utworzył (30 kilometrów od Stambułu) polską wioskę, którą nazwano Adampol. Prócz Polaków zamieszkali tam też wykupieni przez Czajkowskiego polscy i czerkiescy jeńcy, których wcześniej Rosja przymusowo wcieliła do swojej armii.
W Turcji poznał swoją wielką miłość, Ludwikę Śniadecką (choć miał żonę i dzieci we Francji), która przybyła tam chcąc odnaleźć grób dawnego ukochanego.
W 1850 roku Czajkowski przyjął islam jako Mehmed Sadyk Effendi i przeszedł na służbę do sułtana. Był to krok właściwie niezbędny, jeżeli zamierzał rozwijać karierę w Turcji, a przede wszystkim, jeżeli miał cieszyć się protekcją osmańskiego władcy – w innym razie mógłby zostać deportowany jako „obywatel” Rosji. Choć nie mógł być już oficjalnym przedstawicielem Hotelu Lambert, to Czajkowski cały czas działał nieformalnie. Miał wielu znajomych na dworze sułtana i wciąż zabiegał o zainteresowanie władcy sprawą polską.
W 1853 roku wybuchła wojna krymska pomiędzy Rosją a Turcją. Czajkowski zaczął tworzyć pułk kozacki do walki przeciwko Rosjanom. „Władysław Zamoyski, po księciu Adamie Czartoryskim czołowa postać konserwatywnej emigracji, miał ambicje stworzenia polskiego pułku przy tureckiej armii. Dlatego intrygami i insynuacjami starał się podkopywać w oczach władz tureckich pozycję Czajkowskiego, twierdząc, że nie nadaje się na dowódcę, a wartość bojowa jego Kozaków jest nikła. Nie odpowiadało to rzeczywistości. Oddział Czajkowskiego sprawował się dobrze podczas wojny z Turcją, prowadząc wojnę podjazdową i partyzancką, zapewniając m.in. połączenie oblężonej przez Rosjan Sylistrii”. – pisał Tomasz Stańczyk.
W 1855 roku do Turcji przybył Adam Mickiewicz jako kolejny z niepodległościowego polskiego stronnictwa, który widział w Osmanach i walce z Rosją szansę dla sprawy polskiej. On i Czajkowski bardzo się zaprzyjaźnili. Niestety, w tym samym jeszcze roku, Mickiewicz zmarł.
Po zakończeniu wojny krymskiej Sadyk Pasza coraz mniej wierzył z wielką wojnę, która osłabi Rosję na tyle, że na horyzoncie ukaże się szansa dla Polaków. Upadek powstania styczniowego przypieczętował te smutne przeczucia.
W 1866 roku zmarła Śniadecka. Czajkowski właściwie do końca życia nie mógł pogodzić się z jej utratą. W 1872 roku przeszedł na „emeryturę”, którą wypłacił mu sułtan. W tym samym roku wyjechał do Kijowa, gdzie próbował jeszcze działać dla kwestii polskiej wierząc, że może dobre relacje z carem Aleksandrem II dadzą Polakom przynajmniej szeroką autonomię. Na to jednak nie było szans.
Michał Czajkowski, Sadyk Pasza, odebrał sobie życie strzałem z pistoletu 4 stycznia 1886 roku w swoim majątku w Borkach na Ukrainie. Przed śmiercią dokonał jeszcze konwersji na chrześcijaństwo.
Czytaj też:
Sadyk Pasza, czyli jak Michał Czajkowski poświęcił wszystko dla PolskiCzytaj też:
Adam Jerzy Czartoryski. Sen o niepodległej PolsceCzytaj też:
Mikołaj I Romanow. Despota królem Polski