Czym charakteryzuje się sztuka romańska? Jakie wciąż dobrze zachowane lub odrestaurowane romańskie budowle możemy podziwiać w Polsce?
Styl romański - charakterystyka
Okres, w którym powstawały budowle romańskie jest różny w zależności od regionu Europy. Powszechnie przyjęło się jednak twierdzić, iż sztuka romańska pojawiła się w Europie w X wieku i rozwijała do wieku XIII.
Budowle romańskie zaczęły początkowo powstawać na terenie północnych Włoch, we Francji i Niemczech, skąd rozprzestrzeniały się na kolejne tereny. Do Polski styl romański dotarł w połowie XI wieku, najpewniej po restauracji państwa za panowania Kazimierza Odnowiciela.
Styl romański czerpał z architektury rzymskiej, antycznej oraz tzw. stylów przedromańskich, czyli m.in. stylu karolińskiego, ottońskiego i bizantyńskiego. Samo określenie „styl romański” pojawił się dopiero w XIX wieku
Architektura romańska zaczęła bujnie rozkwitać po roku 1000, który był uznawany za moment przełomowy. Wielu ludzi uważało bowiem, że wraz z końcem roku 999 nastąpi koniec świata. „Nowy początek” był okazją do tym większego uwielbienia Boga, które objawiało się we wzmożonym budownictwie sakralnym.
Budowle romańskie wykonane były z ciosanych kamieni. Sprawiają wrażenie dość przysadzistych i charakteryzują się grubymi murami i niewielkimi oknami, co powodowało, że budynki te pełniły również funkcje obronne. We wnętrzach zamków, a częściej kościołów, chroniła się okoliczna ludność.
To właśnie kościoły i kaplice są najczęściej spotykanymi budowlami romańskimi. Budowano je na planie kwadratu, prostokąta lub koła (rotundy), a czasami na planie krzyża. Charakterystycznym elementem są apsydy, czyli półkoliste pomieszczenia jakby „dostawione” do ściany budowli. W bardziej okazałych budynkach romańskich powstawały także portale, czyli ozdobne obramowanie drzwi wejściowych. Nad samymi drzwiami umieszczano zaś zdobiony, rzeźbiony tympanon.
Sztuka romańska w Polsce
Wiele budynków wybudowanych pierwotnie w stylu romańskim dzisiaj już nie ujrzymy. Pozostały po nich jedynie fundamenty lub niewielkie fragmenty. Inne zaś, z biegiem lat i wraz z kolejnymi przebudowami, utraciły swój pierwotny styl stając się budowlami w stylu gotyckim czy barokowym.
Wciąż jednak możemy podziwiać w Polsce liczne zabytki architektury romańskiej. Poniżej wybrane budowle w stylu romańskim znajdujące się na terenie naszego kraju.
Rotunda św. Prokopa w Strzelnie
Rotunda św. Prokopa w Strzelnie została wybudowana w latach 30. XII wieku. Pisał o niej Jan Długosz. Jest to największa świątynia w Polsce zbudowana na planie koła oraz jedyna na świecie romańska świątynia z czworokątnym prezbiterium. Wewnątrz znajduje się m.in. kropielnica z XII wieku wykonana z jednej bryły kamienia.
Opactwo Cystersów w Sulejowie
Opactwo Cystersów w Sulejowie to jeden z najlepiej zachowanych zespołów cysterskich w Polsce. W skład zespołu klasztornego wchodzi m.in. kościół pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego (Tomasza Becketa) konsekrowany w 1232 roku. Sam klasztor został ufundowany pod koniec XII wieku przez (prawdopodobnie) księcia Kazimierza Sprawiedliwego. Mury klasztoru gościły królów m.in. Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełłę, Kazimierza Jagiellończyka i Jana Kazimierza.
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lwówku Śląskim
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lwówku Śląskim to budowla z pogranicza stylu romańskiego i gotyckiego; pierwotnie powstała jako świątynia romańska. Kościół został wybudowany na początku XIII wieku przez księcia Henryka Brodatego dla jego żony Jadwigi Śląskiej. W latach 1281-1810 kościół znajdował się pod patronatem zakonu joannitów.
Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu
Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu to jeden z najstarszych kościołów na Kujwach. Powstał na przełomie XII i XIII wieku, najpewniej z polecenia Leszka Bolesławica (syna Bolesława Kędzierzawego). Mury świątyni mają w niektórych miejscach aż 160 cm grubości, co, wraz z wysoko osadzonymi, małymi oknami, wskazuje, że była to świątynia przeznaczona także do celów obronnych. W środku znajduje się bardzo cenna, gotycka rzeźba wykonana z lipowego drewna, zwana Uśmiechniętą Madonną z Dzieciątkiem Jezus.
Donżon w Lublinie
Donżon w Lublinie (wieża zamkowa) została zbudowana w połowie lub pod koniec XIII wieku, być może z rozkazu Władysława Łokietka. Początkowo pełniła funkcje obronne. Z czasem utworzono tam więzienia przeznaczone dla szlachty.
Kościół św. Idziego w Inowłodzu
Kościół św. Idziego w Inowłodzu został wybudowany w 1082 roku z fundacji Władysława Hermana (niektóre źródła wskazują, że kościół powstał później z rozkazu Bolesława Krzywoustego). Kościół powstał, jak mówi legenda, jako wotum ku czci św. Idziego, za którego wstawinnictwem miał się narodzić syn Władysława Hermana i Judyty, Bolesław. Wybudowany w pobliżu klasztor benedyktynek został zniszczony w 1241 roku w czasie najazdu Tatarów.
Archikolegiata Najświętszej Maryi Panny i św. Aleksego w Tumie
Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie koło Łęczycy jest prawdopodobnie najpiękniejszą budowlą romańską w Polsce. Kościół powstał najpewniej w latach 40. XII wieku. Z jego budową wiąże się legenda o diable Borucie rezydującym na zamku w Łęczycy, który nie chcąc dopuścić do budowy kolegiaty, próbował przewrócić jej wieże. Wgłębienia widoczne na ścianach kościoła to rzekomo ślady jego pazurów.
Kolegiata św. Marcina w Opatowie
Kolegiata św. Marcina w Opatowie została wybudowana w połowie XIII wieku, prawdopodobnie na rozkaz księcia Henryka Sandomierskiego. Być moze kościół miał być przeznaczony dla templariuszy, ale nie ma na to pewnych dowodów. Inne tezy mowią o przeznaczeniu kościoła na potrzeby zakony cystersów lub benedyktynów. Liczne, kolejne przebudowy dodały kościołowi gotyckie, a później barokowe elementy.
Płyta wiślicka
Płyta wiślicka (płyta ornatów) to posadzka o wymiarach 4 x 2,5 metra. Została ona odkryta w kolegiacie w Wiślicy, która została wybudowana w miejscu, gdzie wcześniej stał romański kościół z XII wieku. Płytę wykonano z jastrychu. Jest ona bogato zdobiona (czarne rysynki na jasnym tle). Płyta wiślicka to unikalny w skali świata zabytek sztuki romańskiej.
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Gieczu
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Gieczu powstał w XII wieku. Jego mury mają aż 110 cm grubości, kościół znajduje się na dawnym podgrodziu. W czasie prac archeologicznych wewnątrz i wokół kościoła, odkryto pozostałości po stojącej w tym miejscu świątyni w stylu przedromańskim.
Kościół św. Jakuba Apostoła w Gieble
Kościół św. Jakuba Apostoła w Gieble powstał w połowie XII wieku. To jeden z najstarszych kościołów wiejskich w Polsce. Bez większych przebudowań przetrwał aż do XX wieku.
Drzwi płockie
Drzwi płockie znajdowały się niegdyś w bazylice katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku. Zostały wykonane w XII wieku z brązu z przeznaczeniem do głównego wejścia do płockiej katedry. Nad Wisłą znajdowały się około 250 lat, a później – w tajemniczych okolicznościach – pojawiły się w soborze św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim na Rusi. W jaki sposób się tam znalazły? Ta kwestia do dziś wzbudza wiele wątpliwości. Drzwi płockie wciąż znajdują się w Nowogrodzie, zaś w płockiej katedrze znajduje się ich kopia wykonana już w XX wieku.
Kościół św. Piotra i Pawła w Rokiciu
Kościół św. Piotra i Pawła w Rokiciu wybudowany został w pierwszych latach XIV wieku. Do dziś jego wygląd zewnętrzny niemal się nie zmienił. W wnętrzu zaś kościół dość gruntownie przebudowano w wieku XVIII dodając barokowe zdobienia.
Kościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu
Kościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu powstał w roku 1144 lub 1164 z fundacji Piotra Włostowica, palatyna Bolesława Krzywoustego. Jest to jeden z najstarszych kościołów (i budynków w ogóle) w Polsce. Od początku pełnił także funkcje obronne na co wskazują grube mury i maleńkie okna. W kościele tym w roku 1233 odbył się synod biskupów polskich.
Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie
Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie należy do grupy rotund jednoapsydowych. Została wybudowana w XI lub XII wieku. Mury wykonane zostały z ciosanych kamieni i mają grubość 100 cm. Rotunda św. Mikołaja znajduje się na banknocie o nominale 20 zł.
Zamek Piastowski w Legnicy
Zamek Piastowski w Legnicy to jeden z najstarszych zamków w Polsce i zarazem pierwsza w Polsce warownia. Powstał za czasów Bolesława Kędzierzawego pod koniec XII wieku. Mieszkali tam Bolesław Wysoki, a później Henryk Brodaty. Po wymarciu śląskiej linii Piastów zamek należał do Habsburgów.
Kościół św. Idziego we Wrocławiu
Kościół św. Idziego we Wrocławiu powstał na początku XIII wieku. To najstarszy zachowany budynek we Wrocławiu. Interesującym elementem jest arkada z cegieł, która łączy kościół z sąsiednim budynkiem tworząc tzw. bramę kluskową.
Kościół św. Andrzeja w Krakowie
Kościół św. Andrzeja w Krakowie wybudowano pod koniec XI wieku z fundacji palatyna Sieciecha. Wygląd zewnętrzny kościoła nie uległ większym przeobrażeniom aż do dzisiaj, za wyjątkiem dodanych barokowych hełmów na kopułach wież. Wnętrze kościoła jest już niemal całkowicie barokowe.
Zamek Wleń
Zamek Wleń wybudowano na początku XII wieku prawdopodobnie z rozkazu Bolesława Wysokiego. Wzmiankowany był przez papieża Hadriana IV w roku 1155 jako Castrum Valan. Na zamku dużo przebywał Henryk Brodaty z żoną Jadwigą, a później ich wnuk, znany z awanturniczego życia Bolesław II Rogatka.
Galeria:
Romańskie budowle w PolsceCzytaj też:
Świątynie wiedzy. Osiem najpiękniejszych bibliotek starożytności i średniowieczaCzytaj też:
Truso. Zanim powstał Gdańsk. Osada Wikingów na Żuławach