Wyznawcy islamu przybyli na tereny ówczesnego Wielkiego Księstwa Litewskiego w drugiej połowie XIV w. Byli to głównie Tatarzy sprowadzeni w okresie panowania Wielkiego Księcia Witolda (1392–1430). Osadził on ich początkowo w obrębie pasa obronnego wokół Wilna, skierowanego przeciw Krzyżakom, potem zaś na całej Litwie, nadając ziemię i inne przywileje w zamian za służbę wojskową.
W duchu tolerancji…
Tatarzy, chociaż byli wyznania muzułmańskiego, korzystali ze wszystkich praw przysługujących szlachcie litewskiej. Mieli zagwarantowaną wolność własnego wyznania i obyczaju. Powszechnie aż do XIX w. nazywano ich Tatarami Litewskimi lub „Lipkami”. Tolerancyjna polityka wyznaniowa, którą prowadził książę Witold, sprawiła, że Tatarzy przybywali na Litwę całymi rodami, będąc pewni łaskawego przyjęcia. Zapomnieli z czasem języka ojców i praktycznie zasymilowali się. Pozostało jednak przywiązanie do islamu.
Rzeczpospolita naprawiła krzywdy wyrządzone Tatarom. Stało się to za sprawą króla Jana III Sobieskiego, który przywilejem z dnia 22 marca 1677 r. wydanym w Warszawie zrównał ostatecznie szlachtę tatarską ze szlachtą polską. W tym samym 1677 r. Sejm warszawski uchwalił konstytucję O Tatarach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po zakończeniu buntu i po powrocie większości Tatarów do Rzeczypospolitej rozpoczęto spłatę zaległego żołdu poprzez nadanie im ziemi i osadzenie ich na terenach ekonomii grodzieńskiej, kobryńskiej i olickiej. Jan III Sobieski jednak częściowo tylko spełnił postulaty Lipków – zezwolił bowiem jedynie na odbudowę starych meczetów. Niezależnie od brzmienia przepisów, wkrótce po osiedleniu się Tatarów w ekonomiach powstało na ich terenie wiele nowych świątyń muzułmańskich.
Kruszyniany
Nowa fala osadnictwa, tym razem na Podlasiu, rozpoczęła się w 1679 r. wznoszeniem w Studziance, Kruszynianach i Bohonikach nowych meczetów. Z wyjątkiem meczetu w Studziance spalonego w 1915 r. zachowały się one do dnia dzisiejszego. Największa liczba wyznawców islamu zamieszkiwała ziemie Rzeczypospolitej w XVIII w., było ich około 100 tys. Wielu z nich pełniło służbę wojskową w chorągwiach tatarskich, pułkach Straży Przedniej Wielkiego Księstwa Litewskiego, później zwanych ułańskimi.
Pamięć o pułkach tatarskich w wojsku Rzeczypospolitej była wciąż żywa wśród polskich wyznawców islamu, dlatego też wraz z odrodzeniem się państwowości polskiej w 1918 r. na rozkaz Józefa Piłsudskiego przystąpiono do organizowania pułku „Jazdy Tatarskiej”. Pułk ten wziął czynny udział w wojnie polsko-bolszewickiej w latach 1919– –1920 w obronie Polski. W dniu 3 lutego 1920 r. „Jazda Tatarska” została przemianowana na „Tatarski Pułk Ułanów im. płk. Mustafy Achmatowicza”
Na wygnaniu
Wśród polskich muzułmanów, biorących udział w II wojnie światowej, byli żołnierze II Korpusu Wojska Polskiego na Zachodzie. Istniał nawet utworzony dla nich Naczelny Imamat Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Funkcję tę pełnił emir El-Mueminin Bajraszewski. Przeszli oni cały szlak bojowy II Korpusu, a ich mogiły rozsiane są pod Tobrukiem, Monte Cassino, Rzymem, Ankoną. Polscy oficerowie muzułmanie i przedstawiciele tatarskiej inteligencji są na listach więźniów Starobielska, Ostaszkowa, są wśród zmarłych na Syberii – tych, którzy nie mają nawet symbolicznych grobów.
Bezpośrednio po wojnie, w 1945 r. rodziny tatarskie ze Wschodu zaczęły się osiedlać w Białymstoku oraz w rejonie Sokółki. Jednak osadnictwo to nie przybrało dużych rozmiarów, ponieważ większa część repatriantów udała się na ziemie odzyskane. Muzułmanie szybko rozpoczęli starania o reaktywowanie gminy w Bohonikach i Kruszynianach (zgodę uzyskali prawdopodobnie już w 1946 r.). Znajdujące się w Bohonikach i Kruszynianach meczety i mizary były jedynymi, jakie istniały w nowych granicach Polski. Tutaj więc skupiało się życie religijne. Pierwszą gminą wyznaniową, która wznowiła działalność po zakończeniu II wojny światowej, była gmina warszawska; początkowo przybrała ona nazwę Centralnej Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie. Pierwsze po wojnie zebranie tej gminy odbyło się już 29 lipca 1945 r.
Czytaj też:
Bojkowie. Zaginiona ludność Bieszczad. Co się z nimi stało?Czytaj też:
Bitwa nad Żółtymi Wodami. Dramatyczna klęska w atmosferze zdradyCzytaj też:
Powstanie Chmielnickiego. Kozacy pod butem cara