Trwała 36 lat – od 1960 do 1996 roku – i pochłonęła życie ponad 200 tysięcy ludzi, z czego ogromną większość stanowili cywile, zwłaszcza rdzenna ludność Majów. Była to wojna ideologiczna, klasowa i etniczna zarazem, zainicjowana w kontekście Zimnej Wojny, lecz głęboko zakorzeniona w lokalnych nierównościach społecznych.
Wojna domowa w Gwatemali – geneza
W 1951 roku władzę w Gwatemali objął reformistyczny prezydent Jacobo Árbenz, który rozpoczął daleko idące reformy społeczne, m.in. wywłaszczenie części ziemi nieużytkowanej przez wielkich właścicieli, w tym amerykańskiego koncernu United Fruit Company. W 1954 roku, przy wsparciu CIA, przeprowadzono zamach stanu, który obalił Árbenza. Władzę przejęli wojskowi sprzyjający interesom zagranicznym i elit gospodarczych, co zapoczątkowało okres represji wobec politycznych przeciwników.
Niezadowolenie społeczne, głęboko zakorzenione nierówności, marginalizacja ludności indiańskiej i brutalna odpowiedź państwa na wszelkie przejawy oporu doprowadziły w 1960 roku do wybuchu otwartego konfliktu. Zbuntowani oficerowie armii oraz radykalni studenci i lewicowo nastawieni działacze polityczno-społeczni utworzyli pierwsze partyzanckie oddziały zbrojne.
Siły rządowe kontra URNG
Z jednej strony konfliktu stały rządy wojskowe wspierane przez armię, policję, oddziały paramilitarne i grupy śmierci, finansowane i szkolone przez Stany Zjednoczone. Ich celem była walka z komunistyczną partyzantką, ale metody walki obejmowały także terror wobec ludności cywilnej.
Z drugiej strony działały różne organizacje partyzanckie, w tym FAR (Fuerzas Armadas Rebeldes), EGP (Ejército Guerrillero de los Pobres), ORPA (Organización del Pueblo en Armas) i PGT (Partido Guatemalteco del Trabajo). W 1982 roku grupy te połączyły siły, tworząc URNG (Unidad Revolucionaria Nacional Guatemalteca), główną siłę zbrojnego oporu wobec rządów wojskowych.
Przebieg walk
Lata 60. i 70. upłynęły pod znakiem narastających represji i lokalnych działań zbrojnych. Partyzanci prowadzili ataki głównie na terenach wiejskich, zdobywając poparcie wśród ludności indiańskiej, której sytuacja ekonomiczna i społeczna była dramatyczna. Państwo odpowiadało brutalną siłą – wprowadzano stany wyjątkowe, pacyfikowano całe wsie podejrzane o sprzyjanie partyzantom.
W listopadzie 1960 roku grupa oficerów, zainspirowanych rewolucją kubańską i sprzeciwiających się proamerykańskiej polityce rządu, podjęła próbę puczu. Przedsięwzięcie zakończyło się fiaskiem, ale zapoczątkowało rozwój ruchów partyzanckich. Pierwsze z nich szybko zostały rozbite przez siły zbrojne.
W 1963 roku kolejny zamach stanu doprowadził do przejęcia władzy przez Enrique Peraltę Azurdię. Jego następca, Julio César Méndez Montenegro, mimo że wywodził się z lewicowej Partii Rewolucyjnej, faktycznie rządził pod kontrolą wojska. Próby liberalizacji systemu nie zatrzymały walki z partyzantką i represji wobec ludności rdzennej. Kolejne wojskowe rządy, m.in. Carlosa Manuela Arana Osorio – związanego z CIA – doprowadziły do zbrodni, których ofiarą padło ok. 20 tysięcy osób.
W latach 70. pojawiły się nowe, liczniejsze grupy partyzanckie – zarówno lewicowe, jak i bez wyraźnej ideologii, skupione na obronie praw Majów. Z czasem ugrupowania partyzanckie połączyły siły, tworząc Gwatemalską Jedność Narodowo-Rewolucyjną (URNG).
W 1982 roku zamach stanu wyniósł do władzy generała Efraína Ríosa Montta, który nasilił działania represyjne i dopuścił się aktów ludobójstwa. Przekazanie władzy cywilnemu prezydentowi Marco Vinicio Cerezo Arévalo w 1986 roku nie zakończyło jeszcze walk.
W latach 1982–1983 przeprowadzono tzw. politykę „ziemi spalonej”, polegającą na całkowitym niszczeniu wiosek w regionach objętych działalnością partyzancką. Dochodziło do masowych egzekucji, gwałtów, przesiedleń i czystek etnicznych. Według raportu Komisji Historycznej ONZ aż 83 proc. ofiar wojny stanowili Majowie.
Zakończenie działań zbrojnych
Po 1985 roku rozpoczął się powolny proces cywilizacji rządów i demokratyzacji państwa. Mimo to walki trwały aż do połowy lat 90., choć na mniejszą skalę. Dopiero 29 grudnia 1996 roku podpisano oficjalny traktat pokojowy między rządem a URNG.
Wojna domowa w Gwatemali pochłonęła ok. 200 tysięcy ofiar, z czego ponad 90 proc. przypisuje się działaniom sił rządowych i sprzymierzonych z nimi grup paramilitarnych. Ponad milion ludzi zostało przesiedlonych wewnętrznie lub uciekło za granicę. Dziesiątki tysięcy osób zaginęły bez wieści.
Raport „Prawda w Gwatemali” (1999), opracowany przez Komisję Historyczną Narodów Zjednoczonych, uznał działania państwa za zbrodnie przeciwko ludzkości i w wielu przypadkach – akty ludobójstwa wobec rdzennych ludów. W kolejnych latach dochodziło do prób rozliczeń, ale sprawiedliwość była fragmentaryczna i mocno opóźniona – sam Ríos Montt został skazany dopiero w 2013 roku, jednak proces unieważniono, a generał zmarł, zanim doszło do ponownego wyroku.
Czytaj też:
Konflikt o ropę, której nie było i trudne negocjacje – tak zakończono trzyletnią wojnęCzytaj też:
„Zabij księdza!”. Szwadrony śmierci przeciw czerwonym bojówkom