„Konia! Hej konia! Królestwo za konia”. Któż nie zna tych słów, wypowiedzianych dwukrotnie w przedostatniej scenie dramatu Williama Szekspira Ryszard III przez tytułowego bohatera w ostatnim momencie bitwy pod Bosworth. Mało kto wie, że słowa te z ust ostatniego króla Anglii, który poległ na polu bitwy, nigdy nie padły. Mimo to wraz z wizerunkiem Ryszarda III, jako największego monstrum w dziejach Anglii weszły na stałe do światowej kultury, potwierdzając dobitnie pogląd, że historię piszą zwycięzcy.

Anglia Dwóch Róż

Ryszard dorastał w cieniu wojny o koronę Anglii, nazywanej wojną Dwóch Róż, która rozpoczęła się w połowie XV w. między dwoma najpotężniejszymi rodami szlacheckimi: Lancasterami, szczycącymi się czerwoną różą w herbie, oraz Yorkami, których znakiem była biała róża. Panował wówczas, pogrążający się stopniowo w obłędzie, łagodny i pobożny Henryk VI Plantagenet. Rzeczywista władza spoczywała jednak w rękach regentów, a potem małżonki Henryka VI Małgorzaty i otaczających ją faworytów. Ich rządy znaczyły klęski Anglików w wojnie stuletniej z Francją i chaos w państwie. Kiedy w 1453 r. królowa urodziła syna Edwarda, nie tylko nie wpłynęło to na uspokojenie umysłów, lecz także okazało się zarzewiem poważniejszego konfliktu. Wówczas to ojciec naszego bohatera, Ryszard książę Yorku został lordem protektorem, a więc regentem, faktycznym rządcą królestwa w imieniu Henryka VI i Edwarda. Jego rychłe obalenie przez Małgorzatę, wspieraną przez Lancasterów, dało początek nadzwyczaj okrutnej wojnie wyniszczającej Anglię i jej szlachtę przez ponad trzydzieści lat.

Koleje wojny były zmienne i w 1459 r., kiedy przyszły Ryszard III miał siedem lat, po klęsce swojego ojca imiennika, znalazł się z matką i rodzeństwem w Londynie pod „opieką” Lancasterów. Nie minął rok, gdy Ryszard książę Yorku uwolnił rodzinę, by po kilku miesiącach polec w bitwie pod swoim zamkiem Sandal. O zaciekłości konfliktu świadczyło to, że zwycięscy Lancasterowie ścięli głowy jemu i trzem innym poległym dowódcom Yorków, po czym wbite na pal wystawili na widok publiczny w bramie miejskiej Yorku. W dwóch kolejnych bataliach sprzymierzony z Yorkami potężny hrabia Warwick, zwany twórcą królów, pobił jednak Lancasterów, co doprowadziło do obalenia Henryka VI i uwięzienia go w londyńskim Tower, a następnie umożliwiło Edwardowi, starszemu z synów Ryszarda ks. Yorku, koronację jako czwartemu królowi angielskiemu tego imienia.

Nowy władca natychmiast powierzył Ryszardowi, noszącemu już tytuł księcia Gloucester, wiele wysokich urzędów w państwie, zyskując w nim oddanego sojusznika, który wspierał go w niekończącej się wojnie. Najtrudniejszy moment konfliktu przypadł dla obu braci na przełomie 1469 i 1470 r., Edward IV dostał się w ręce stronników Henryka VI. Na ich czele stał Warwick, który zniechęcił się do Yorków, kiedy okazało się, że nie będą narzędziem w jego rękach. Chociaż Ryszard szybko uwolnił brata, to jednak wkrótce obaj musieli szukać schronienia we Francji, a Londyn ponownie zajął Henryk VI, czy też raczej stronnicy mało orientującego się już w sytuacji politycznej, zdetronizowanego dekadę temu monarchy. Jego rządy nie trwały długo – bracia wrócili z kolejną armią, po kilku dniach odbili Londyn, ponownie zamknęli Henryka w Tower, a następnie rozbili wojsko Warwicka w bagiennych mgłach pod Barnet, kładąc trupem twórcę królów.

Decydująca bitwa rozegrała się pod Tewkesbury. Ryszard bił się z prawym skrzydłem Lancasterów, którym dowodził książę Somerset. W pewnym momencie bitwy Somerset, odparty przez Ryszarda, nie mogąc doczekać się wsparcia dowódcy centrum armii, w odruchu frustracji ciął go mieczem, na co żołnierze Lancasterów rzucili się do ucieczki. Yorkowie ruszyli za uciekającym przeciwnikiem, z ich rąk padł Somerset oraz jego syn i następca Henryka VI – Edward, królowa Małgorzata zaś została wzięta do niewoli. Tewkesbury przesądziło o losie króla Henryka – kilka miesięcy po bitwie zgładzono go w Tower.

Po przerwaniu wojny Ryszard ożenił się z Anną Neville, co ciekawe, córką Warwicka. Jej pierwszym mężem był zaś niedoszły król Anglii, ów poległy pod Tewkesbury Edward. Wbrew późniejszej propagandzie Tudorów, jakoby Anna została zmuszona do ślubu z Ryszardem, a nawet wręcz przemocą oderwana od ołtarza, przy którym schroniła się po śmierci pierwszego męża, małżeństwo było szczęśliwe. Ryszard osiadł z małżonką w północnej Anglii, jako wielkorządca tej części królestwa. Niechętnie gościł w Londynie, lepiej czuł się we własnej stolicy – zamku Middleham. Okazał się znakomitym gospodarzem, przez co zyskał szacunek i wdzięczną pamięć mieszkańców północy.

Kto zabił synów króla?

Względny spokój w Anglii panował do wiosny 1483 r., kiedy to zmarł Edward IV, czego przyczyną, jak utrzymują kronikarze, było nadmierne zamiłowanie do jadła, wina i kobiet. Tron przynależał jego trzynastoletniemu synowi noszącemu to samo imię, a godność Lorda Protektora, czyli regenta – zgodnie z testamentem króla – jego stryjowi Ryszardowi ks. Gloucester. Jednak wuj i aktualny opiekun, przebywającego w Walii małoletniego władcy lord Rivers nie zamierzał uznać testamentu. Natychmiast po śmierci króla, wraz z Edwardem ruszył do Londynu, by przejąć władzę w jego imieniu.

Wówczas stronnictwo wrogie Riversowi, na czele z potężnym lordem wielkim szambelanem Hastingsem, zaapelowało do Ryszarda o objęcie regencji. Ten, wspierany przez Henry’ego Strafforda, bardziej znanego jako książę Buckingham, dogonił Riversa, „przejął” z jego rąk swojego bratanka i wjechał z nim do Londynu. Rivers został oskarżony o zaplanowanie mordu na Edwardzie i wraz z wieloma swoimi krewniakami ścięty, Edward zaś, z młodszym bratem Ryszardem, osadzony w komnatach Tower. Wkrótce głowę pod topór położył też Hastings, który zaczął spiskować z pozostałymi przy życiu krewniakami Riversa i gronem innych dygnitarzy niechętnych regencji Ryszarda, księcia Gloucester.

Bezwzględne postępowanie Ryszarda nie różniło się od działań większości innych władców angielskich, nie było też wyjątkiem na tle ówczesnej Europy. Żeby nie sięgać do początków brytyjskich dziejów, wspomnijmy jedynie, że w XIII w. Jan bez Ziemi zamorzył głodem swoją żonę i syna Williama, bratanka Artura zaś zamordował osobiście. Edward IV skazał na śmierć własnego brata, Jerzego księcia Clarence za spiskowanie przeciw sobie. Usilne prośby Ryszarda nie wpłynęły na zmianę decyzji monarchy, a według dworskich plotek nieszczęsny książę mógł zdecydować jedynie o rodzaju śmierci – utopieniu w beczce ulubionego trunku – słodkiej małmazji.

Po likwidacji spisku, Ryszard natychmiast zgłosił swoją kandydaturę do tronu Anglii, co uzasadniał, rzekomo nieprawym pochodzeniem obu bratanków. Otóż, Edward IV przed zawarciem małżeństwa z ich matką był wcześniej zaręczony z inną kobietą. Parlament przychylił się do poglądu, że narzeczeństwo zmarłego króla czyniło jego późniejszy ślub nieważnym, a synów z niego – bastardami, czyli potomkami z nieprawego łoża. Tym samym Edward i Ryszard utracili prawa do tronu, a w lipcu 1483 r. stryj chłopców koronował się na króla Anglii.

Czytaj też:
Triumf Dziewicy Orleańskiej. To dzięki temu 17-latka uratowała Francję

Synowie Edwarda IV pozostali w Tower, gdzie po raz ostatni widziano ich bawiących się na dziedzińcu w lipcu 1483 r., a więc w tym samym miesiącu, kiedy nastąpiła koronacja Ryszarda i Anny Neville. Brak co prawda dowodu, że Ryszard III zlecił ich zabójstwo, lecz odtąd ślad po nich zaginął. Najprawdopodobniej zostali zamordowani, trudno jednak przypuszczać, by stało się to bez wiedzy króla, w wyniku samowolnych działań któregoś z jego najbliższych współpracowników, na przykład księcia Buckinghama. Oczywiście, na śmierci książąt korzystał też kolejny kandydat Lancasterów do tronu Henryk Tudor, gdyż ostatnimi Yorkami pozostawali już tylko Ryszard III, jego syn Edward książę Walii (zmarły w następnym roku) i Edward – syn utopionego w małmazji księcia Jerzego (który natychmiast po objęciu tronu przez Tudora został zgładzony). Trudno jednak przypuszczać, by przebywający latem 1483 r. we Francji Tudor miał możliwość dokonania takiej operacji, nieprawdopodobne wydaje się też, by obaj królewicze zginęli po śmierci Ryszarda, jak sugerowali jego obrońcy.