Wojna trzydziestoletnia miała miejsce w latach 1618-1648. Był to konflikt religijny i jedna z najdłużej trwających wojen w historii. Dzieje wojny trzydziestoletniej dzieli się powszechnie na cztery okresy: okres czeski, okres duński, okres szwedzki i okres francuski (francusko-czeski). Pokój westfalski, kończący wojnę trzydziestoletnią, podpisano 24 października 1648 roku.
Ku wojnie
Powszechną zasadą w Cesarstwie Rzymskim doby nowożytnej była zasada „cuius regio, eius religio”, czyli „czyja władza, tego religia” ustanowiona w pokoju augsburskim w roku 1555. W praktyce oznaczało to, że w zależności od tego, czy władcą był katolik czy protestant, taką religię przyjmowano jako religię państwową. Zasada ta sprawdzała się przez kilkadziesiąt lat.
Władający Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego Habsburgowie (będący katolikami) silnie wspierali w owym czasie Kościół Katolicki i trwającą kontrreformację, ograniczając jednocześnie przywileje i prawa zamieszkujących ich państwo protestantów.
Na początku XVII wieku wolność religijna w Cesarstwie Rzymskim była zresztą tylko pięknie brzmiącym hasłem. W księstwach i państewkach, w zależności od tego, kto sprawował władzę, prześladowano wyznawców odmiennej religii. W 1608 roku, jako sprzeciw wobec polityki Habsburgów, powołano Unię Protestancką, której przewodził palatyn reński, Fryderyk V Wittelsbach. Unia miała chronić prawa protestantów na sejmie Rzeszy. W odpowiedzi na ten krok, książę bawarski Maksymilian I, utworzył rok później opozycyjną Ligę Katolicką.
W maju 1618 roku do protestanckiej Pragi przybyli wysłannicy cesarza Macieja Habsburga. 23 maja, w czasie ostrej kłótni, Czesi wyrzucili delegatów cesarza przez okno z zamku na Hradczanach. Wydarzenie to przeszło do historii jako „defenestracja praska”. Był to początek otwartego buntu państw czeskich, mających poparcie Szwecji i Danii-Norwegii, a także początek wojny trzydziestoletniej.
Czeski bunt
Czechy podjęły zarazem próbę oderwania się od Świętego Cesarstwa Rzymskiego, dzieląc – i tak już luźno ustrukturyzowane – państwo niemieckie. Pierwszy etap wojny trzydziestoletniej, tzw. powstanie czeskie, rozpoczął się w 1618 roku i zapoczątkował konflikt o charakterze kontynentalnym. Przez pierwsze dziesięciolecie walk szlachta czeska zawierała sojusze z państwami Unii Protestanckiej leżącymi na terenie dzisiejszych Niemiec. Jednocześnie katolicki cesarz Ferdynand II szukał wsparcia u swego bratanka, króla Hiszpanii Filipa IV.
Wkrótce doszło do pierwszych walk zbrojnych. Początkowo starcia miały miejsce na terenie Austrii i na wschodzie Siedmiogrodu, gdzie żołnierze Imperium Osmańskiego walczyli u boku króla Węgier, Gabora Bethlena (w zamian za roczne składki płacone sułtanowi) przeciwko Polakom, którzy stanęli po stronie Habsburgów (Zygmunt III Waza wysłał Habsburgom oddział lisowczyków). Ferdynand II Habsburg znalazł też sojuszników na zachodzie. Z Ligą Katolicką sprzymierzyła się Hiszpania i Belgia.
Decydującym starciem tego etapu wojny była bitwa na Białej Górze, która rozegrała się 8 listopada 1620 roku. Protestanci doznali zupełnej klęski, a ich wojska zostały unicestwione. O bitwie tej mówi się, że w jej trakcie zginęła cała czeska szlachta.
W pierwszych latach wojny trzydziestoletniej siły Ferdynanda II odnosiły sukcesy, tłumiąc bunt na wschodzie i w północnej Austrii, co doprowadziło do rozwiązania Związku Protestanckiego. Walki jednak nie ustały, a król Danii i Norwegii Chrystian IV udzielił wkrótce wsparcia państwom protestanckim.
W roku 1630 do wojny trzydziestoletniej dołączyła Szwecja pod przywództwem Gustawa Adolfa, która stanęła po stronie protestantów. Dzięki jej pomocy koalicja odzyskała sporą część terytorium, którego wcześniej pozbawiła ich Liga Katolicka. Zwycięstwa protestantów nie trwały jednak długo. 25 maja 1632 roku wojska czeskiego magnata Albrechta von Wallensteina, który stanął po stronie Habsburgów, odbiły Pragę (zajętą pół roku wcześniej przez wojska protestanckie). 16 listopada 1632 roku doszło do bitwy pod Lutzen, w czasie której zginął Gustaw Adolf, co zatrzymało szwedzką ofensywę.
30 maja 1635 roku podpisano pokój praski, w którym stronami był cesarz Ferdynand II i książęta czescy. Ten krok poważnie osłabił wpływy szwedzkie, lecz wojna trzydziestoletnia trwała dalej.
Zaangażowanie francuskie
Francuzi, choć byli katolikami, byli rywalami Habsburgów i okazywali niezadowolenie z postanowień pokoju praskiego. Francja chciała zyskać wiodącą pozycję w Europie kosztem potęgi Habsburgów i z tego powodu w 1635 roku przystąpiła do wojny trzydziestoletniej po stronie protestantów.
Walki toczyły się na terenie Francji, która została najechana przez wojska hiszpańskie. Do napięć doszło też w samej Hiszpanii, przeciwko której zbuntowała się z kolei Portugalia. W 1637 roku do wojny ponownie przystąpili Szwedzi.
Zmiana w wojnie trzydziestoletniej
Rok 1643 był punktem zwrotnym w trwającym od dziesięcioleci konflikcie. W roku tym Dania i Norwegia ponownie chwyciły za broń, tym razem walcząc po stronie Habsburgów i Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Mniej więcej w tym samym czasie zmarł francuski monarcha Ludwik XIII, pozostawiając tron swojemu 5-letniemu synowi Ludwikowi XIV, co chwilowo osłabiło pozycję Francji w Europie. Armia francuska jednak, pomimo kilku porażek, odniosła wkrótce kilka znaczących zwycięstw. W 1645 roku ponadto Szwedzi zaatakowali Wiedeń, ale nie zdołali zdobyć miasta-stolicy Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Dwa lata później siły habsburskie pod wodzą Octavio Piccolominiego zdołały odeprzeć Szwedów i Francuzów z terenu dzisiejszej Austrii. W następnym roku, w bitwie praskiej – ostatniej znaczącej bitwie wojny trzydziestoletniej – Szwedzi zdobyli Zamek Praski z rąk sił katolickich (i splądrowali znajdującą się tam bezcenną kolekcję dzieł sztuki), ale nie byli w stanie zająć miasta. W tym czasie pod kontrolą Habsburgów pozostawały tylko terytoria austriackie.
Pokój westfalski
W ciągu 1648 roku różne strony konfliktu podpisały szereg traktatów pod wspólną nazwą jako pokój westfalski, skutecznie kończący wojnę trzydziestoletnią. Francja na wiele lat wyrosła na największą potęgę europejską, a na północy umocniła się Szwecja. Uznano ponadto niepodległość Szwajcarii i Zjednoczonych Prowincji.
Część historyków uważa, że pokój westfalski położył podwaliny pod utworzenie w późniejszym czasie nowoczesnych państw narodowych. Pokój ustalał konkretne granice dla krajów biorących udział w walkach i zatwierdzał, że mieszkańcy danego kraju podlegają prawu tego kraju, a nie prawu innych instytucji, w tym instytucji kościelnych.
W czasie wojny trzydziestoletniej zginęło łącznie kilka milionów ludzi – w wyniku działań wojennych około 700 tysięcy osób; pozostałe osoby to ofiary głodu oraz epidemii tyfusu. Okres wojny trzydziestoletniej to także początek „polowań na czarownice” w Europie Zachodniej.
Czytaj też:
Słynne okno i wojna religijna. Bitwa, która prawie unicestwiła CzechówCzytaj też:
Paryska rzeź w noc św. Bartłomieja. Kto odpowiada za wybicie 5 tys. ludzi?Czytaj też:
Skrytobójczo, na polu bitwy. Zamordowani polscy władcy