Aleksander II zginął w zamachu 13 marca 1881 roku. To jeden z kilku rosyjskich władców, dla których marzec okazał się miesiącem, kiedy musieli rozstać się z tym światem.
Następca Mikołaja I
Aleksander Mikołajewicz Romanow urodził się 29 kwietnia 1818 roku w Moskwie. Był najstarszym synem wielkiego księcia Mikołaja Pawłowicza (brata cara Aleksandra I) i jego żony, księżniczki pruskiej, Aleksandry Fiodorowny.
Ojciec wychowywał go w sposób surowy. Kiedy Aleksander skończył sześć lat, każdy jego kolejny dzień przypominał raczej pobyt na wojskowym poligonie, niż życie na carskim dworze. Przyszły car wstawał codziennie o szóstej rano, dużo się uczył oraz ćwiczył. Na spoczynek mógł udać się dopiero po godzinie ósmej wieczorem. Dzięki staraniom matki poznawał jednak nie tylko przedmioty techniczne i wojskową musztrę, ale również zaznajomił się ze sztuką. Jednym z jego nauczycieli był pisarz i poeta Wasyl Żukowski.
Mając lat 18 wyjechał w podróż po Rosji i Europie. Był pierwszym władcą rosyjskim, który objechał całe swoje państwo. W 1841 roku Aleksander Romanow poślubił niemiecką księżniczkę Marię, która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Maria Aleksandrowna.
W roku 1855 roku dość niespodziewanie zmarł car Mikołaj I. Niektórzy twierdzili, że jedną z przyczyn był silny wstrząs wywołany niepowodzeniami na frontach w czasie wojny krymskiej. W lutym 1855 roku armia rosyjska znajdowała się w głębokiej defensywie i nic nie wskazywało, że losy konfliktu jeszcze się odwrócą. Aleksander stanął przed sporym problemem – szukał sposobu, w jaki sposób wyplątać się z wojny, którą wywołał jego ojciec.
Wiosną 1856 roku wojna krymska zakończyła się podpisaniem pokoju w Paryżu, jednak ostatnie lata i przegrana nie pozostały bez wpływu na nastroje w Rosji. Arystokracja i wojsko domagały się zmian, które unowocześnią Rosję.
Jedną z pierwszych reform Aleksandra II była decyzja o budowie linii kolejowych. Kiedy wstępował na tron w Rosji istniała jedna nitka kolei – z Petersburga do Moskwy, licząca niespełna 1000 kilometrów. W kolejnych latach sieć kolejowa znacząco się rozszerzyła. W 1881 roku było to już ponad 22 tysiące kilometrów.
Budowa kolei znacząco przyspieszyła rozwój gospodarczy Rosji. W miastach zaczęły powstawać kolejne banki, powiększała się liczba eksportowanych towarów.
Aleksander II dokonał przede wszystkim jednak innej, bardzo ważnej reformy. Zdecydował bowiem o zniesieniu poddaństwa i o uwłaszczeniu chłopów. Nie była to reforma łatwa do przeprowadzenia ze względu na duży opór ze strony arystokracji, lecz car uznał, iż jest to zmiana konieczna. Chłop w Rosji był, de facto, niewolnikiem. W 1861 roku każdy z nich otrzymał nie tylko wolność osobistą, ale też niewielki kawałek ziemi. Oczywiście reforma uwłaszczeniowa nie była skonstruowana idealnie. Chłop, który otrzymywał ziemię był jednocześnie zobowiązany do jej wykupu, co trwać mogło nawet kilka lat.
W 1864 roku Aleksander II wprowadził też sporo zmian w funkcjonowaniu samorządów lokalnych. Od tamtej pory do ich zadań należało m.in. dbanie o rozwój oświaty i wprowadzenie opieki medycznej w każdym rejonie. Na wsiach miały powstawać szkoły wiejskie, gdzie dzieci uczyłyby się czytania.
W kolejnych latach Aleksander II przeprowadził jeszcze m.in. reformę wojska poprzez wprowadzenie powszechnego poboru, który miał dotyczyć wszystkich mężczyzn w kraju (czas służby skrócono z 25 lat do 6 lat). Car doprowadził także do zniesienia różnych kar cielesnych oraz zniesienia wielu ograniczeń w podróżach zagranicznych.
Pomimo, iż wszystkie te zmiany wskazywać by mogły na liberalne poglądy Aleksandra, to był on jednak władcą autokratycznym, który nie zamierzał rezygnować z rządów silnej ręki. Różne wprowadzone przez niego reformy faktycznie wyciągnęły rosyjską prowincję ze średniowiecza, lecz car nie wprowadzał tych zmian z powodu porywu serca i wzruszenia nad losem najbiedniejszych, ale z powodów pragmatycznych. W przeciwieństwie do swojego ojca dostrzegał, że świat wokół się zmienia, a reformy stają się koniecznością.
W stosunku do ziem polskich, które były częścią Rosji po trzecim rozbierze, Aleksander II wykazywał nieco mniejszą surowość, niż jego ojciec, choć zawsze kategorycznie twierdził, że Polacy nie mają co liczyć na niezależność. Po powstaniu styczniowym represje wobec Polaków zdecydowanie się wzmogły.
Polityka zagraniczna
Aleksander II starał się przede wszystkim o przywrócenie floty wojennej na Morzu Czarnym, którą Rosja utraciła po przegranej w wojnie krymskiej. Ostatecznie, dzięki poparciu Prus, zdołał przekonać pozostałe mocarstwa europejskie i wyraziły one zgodę na przywrócenie Rosji floty.
W tym czasie Rosja prowadziła także podbój nieznanych dotąd ziem na dalekiej Syberii. Za panowania Aleksandra do Rosji włączono wyspę Sachalin. W 1867 roku Rosja sprzedała zaś Alaskę Stanom Zjednoczonym.
W 1877 roku Rosja rozpoczęła wojnę z Turcją. Przyczyną były antytureckie wystąpienia na Bałkanach, gdzie Rosja widziała swoją strefę wpływów. W buntach ludów słowiańskich Aleksander II upatrywał szansę na ostateczne zajęcie tych terenów i wyrwanie ich Turcji. Trwającą niemal rok wojnę wygrała Rosja, jednak ostatecznie nie zyskała ona tyle, na ile liczyła. Zapędy Aleksandra zostały pohamowane w trakcie kończącego wojnę kongresu berlińskiego, w czasie którego ustalono warunki pokoju (Bułgaria miała pozostać zależna od Turcji; Rumunia, Serbia i Czarnogóra otrzymywały niepodległość; Rosja odzyskała południową Besarabię; Bośnia znalazła się pod administracją Austrii, a Macedonia i Albania pod administracją Turcji).
Terror w kraju
Tymczasem w samej Rosji coraz częściej dochodziło do demonstracji i buntów. Wśród ludności miejskiej szerzyły się hasła nihilistyczne, liberalne i komunistyczne. Od lat 60. XIX wieku rosyjskie służby reagowały coraz brutalniej na wszelkie protesty i działalność wywrotową. Tysiące osób było zsyłanych do obozów na Syberii.
W 1866 roku miała miejsce próba zabicia cara. Aleksander II cudem uszedł z życiem. Od tamtej pory władca stał się skrajnie podejrzliwy i wszędzie upatrywał wrogów. W istocie władca stawał się coraz mniej lubiany, także na dworze. Przyczyną był jego romans z Katarzyną Dołgorukową, który trwał od 1865 roku. Ich związek wywoływał zgorszenie w Petersburgu, zwłaszcza, że Katarzyna oficjalnie zamieszkiwała a pałacu cesarskim. Kiedy w 1880 roku żona Aleksandra II zmarła, car wziął ślub ze swą kochanką.
13 marca 1881 roku car Aleksander II Romanow zginął w zamachu bombowym. Zamachowcem był Polak, Ignacy Hryniewiecki, działacz organizacji Narodnaja Wola, który rzucając bombę pod powóz, którym jechał car, sam także zginął.
Następcą tronu został syn zmarłego cara, Aleksander III. Powrócił on do despotycznych rządów i odwołał część reform ojca.