Karpacka pułapka '44. Żołnierze nazywali ją „maszynką do mielenia mięsa”

Ogromne straty wśród krasnoarmiejców zaczęły robić wrażenie nawet na przywykłych do wysokich strat sztabowcach Koniewa. Wyjątkowo groźne okazały się sześciolufowe moździerze Nebelwerfer, w Polsce znane jako „krowy”. W końcu na froncie dukielskim pojawili się żołnierze czechosłowaccy. Od ojczyzny dzieliło ich tylko 50 km. Oddziały czechosłowackie powstałe w ZSRS nawiązywały do legendy jednostek czeskich w Rosji podczas I wojny światowej. Miały być awangardą sił sowieckich wyzwalających Czechosłowację od wschodu. Między tymi górnolotnymi hasłami, tak pobudzającymi wyobraźnię rządu Beneša, a realną siłą tej armii była jednak spora przepaść. Armia czechosłowacka w ZSRS od początku swego istnienia w 1942 r. cierpiała na braki kadrowe. Jej bazą był Legion, stworzony latem 1939 r. w Polsce do walki z Niemcami, który Sowieci wzięli do niewoli na kresach. Po napaści Hitlera Stalin zgodził się na stworzenie jednostki czechosłowackiej i przydzielił do niej Czechów mieszkających w ZSRS, a po zajęciu w 1944 r. Wołynia – tamtejszych Czechów i Rusinów zakarpackich, którzy do 1939 r. byli obywatelami państwa czechosłowackiego.

Ostatecznie w sierpniu 1944 r. do oddziałów Koniewa na Podkarpaciu przerzucono z Wołynia korpus armijny pod dowództwem przysłanego z Londynu gen. Jana Kratochvíla. Liczył on ponad 16 tys. żołnierzy. Jego wartość bojowa nie była jednak zbyt wysoka. Owszem, byli w nim weterani walk na Ukrainie w 1943 r., m.in. o wieś Sokołowo, ale większość stanowili słabo wyszkoleni rekruci. Narodowa duma, nadzieje na samodzielne wyzwolenie Słowacji i chęć dorównania ginącym w walkach o Duklę Sowietom kazały Benešowi wymóc na Koniewie wprowadzenie oddziałów czechosłowackich na pierwszą linię walk. Rozpoczęła się masakra kolejnych czeskich linii ataku ścinanych jak łany zboża przez niemieckie cekaemy i działka.

Początkowo ofensywa posuwała się naprzód. 8 września 1944 r. Sowieci zdobyli polskie wsie Machnówka i Wrocanka, a dwa dni potem wsie Draganowa i Sulistrowa. 11 września zajęli Krosno. Jednak 12 września utknęli. Niewiele przyniósł manewr oskrzydlający w wykonaniu gwardyjskiej dywizji kawalerii gen. Baranowa. Bezskuteczne okazały się próby zdobycia traktu Dukla – Nowego Żmigrodu. Tej ostatniej akcji Rosjanom towarzyszyło natarcie 2. Czechosłowackiej Brygady Desantowo-Szturmowej na wzgórze Franków. Wysyłanie elitarnych sił desantowych do walki typowej dla piechoty było absurdem. Dochodziło do wybuchów paniki i ucieczek z linii walk. Dla postrachu rozstrzelano 14 żołnierzy czechosłowackich. Wzgórze trzykrotnie zmieniało zdobywców. Wyjątkowo krwawe były walki o dolinę rzeczki Iwielki, gdzie rozegrała się zacięta bitwa pancerna. Nieprzypadkowo miejsce to do dziś nosi nazwę „Doliny Śmierci”. Żołnierze szybko zaczęli mówić o Przełęczy Dukielskiej jako o „miasoróbce”, czyli maszynce do mielenia mięsa. Lazarety nie nadążały z operowaniem rannych.

Dziel i rządź

Sowieci od początku cynicznie rozgrywali tę upiorną sytuację. Szybko wykorzystali niepowodzenia Czechów i Słowaków do zmiany na stanowisku dowódcy korpusu armijnego. W miejsce „londyńskiego” gen. Jana Kratochvíla Koniew mianował w pełni podporządkowanego Sowietom gen. Ludvíka Svobodę, którego podejrzewa się, że był agentem NKWD. Sowieci zajęli w końcu Iwonicz i Duklę. 23 września zdobyli Tylawę i Teodorówkę. Tutaj siły sowieckie i czechosłowackie znów jednak utknęły. Głównym punktem niemieckiego oporu stało się teraz wzgórze Chyrowa (695 m n.p.m.), którego nie sposób było zdobyć aż do początku października 1944 r. Korpus czechosłowacki stracił niemal wszystkie swoje czołgi, które stały się ofiarami pancerfaustów. Wreszcie 6 października 1944 r. rano spełnił się sen Beneša. Żołnierze Svobody przekroczyli dawną granicę polsko-czechosłowacką. Sfilmowano wbicie słupów granicznych z czeskim lwem i słowackim dwójkrzyżem. Po tym nośnym propagandowo epizodzie walki jednak najpierw spowolniono, a potem wygaszono. Sowieci i Czesi zdobyli jedynie wąski pasek ziemi dawnej republiki czechosłowackiej. Wykrwawione jednostki podległe Benešowi, a także Armia Czerwona nie miały już sił do dalszej ofensywy. Powstanie słowackie do końca października zgasło, nie doczekawszy się pomocy z północy. Resztki sił powstańczych przebiły się w góry, gdzie nie stanowiły już dla Niemców poważnego zagrożenia. Zajmowanie Słowacji zacznie się dopiero od lutego, gdy sowieckie uderzenie nastąpi z południa, i potrwa aż do kwietnia 1945 r. Czarna legenda operacji dukielskiej głosi, że Stalin sprytnie odegrał rolę przyjaciela Czechów i Słowaków, jednocześnie dbając o to, by wojska gen. Svobody same nie wyzwoliły swej ojczyzny. Trudno ocenić, ile jest prawdy w opowieściach o celowym wykrwawieniu Czechów na wzór kościuszkowskiej jatki pod Lenino. Stalin dbał, by monopol na wyzwalanie wschodniej Europy miała jedynie Armia Czerwona. Według Ukraińców dyktator z Kremla użył piekła Dukli do wybicia jednostek złożonych z Ukraińców i żołnierzy z republik azjatyckich. Beneš tak samo chciał udziału w walkach Czechów i Słowaków, tyle że z przyczyn propagandowych. Prawdziwy dramat polegał na wysłaniu słabo ostrzelanych żółtodziobów do zdobycia wzgórz ze świetnie okopanymi Niemcami. Warto odwiedzić tereny między Jasłem, Sanokiem a słowackim Preszowem. Tutaj rozegrała się jedna z najbardziej krwawych, a jednocześnie mało znanych bitew II wojny światowej...