Istnieje kilka podań dotyczących początków sanktuarium. Wedle najbardziej rozpowszechnionej legendy w pierwszej poł. XIV w., na pobliskim zamku w Kętrzynie, uwięziony był człowiek, który oczekiwał na egzekucję w związku z popełnionymi zbrodniami. W noc poprzedzającą wykonanie wyroku skazaniec miał przedziwny sen – ukazała mu się w nim sama Matka Boża, która nakazała mu wyrzeźbić swoją podobiznę, a potem powiesić ją na pierwszej napotkanej lipie. Gdy skazaniec się obudził, zobaczył, że na więziennej posadzce leży klocek drewna i dłuto. Pomny niezwykłego polecenia, rozpoczął pracę – do rana udało mu się wyrzeźbić piękną figurkę Madonny z Dzieciątkiem. Gdy rankiem przybyli sędziowie ze strażą, aby doprowadzić skazańca na szafot, usłyszeli z jego ust niezwykłą relację. Figura Marki Bożej była dla nich świadectwem o niebiańskiej interwencji i uwolnili oni skazańca.
Uszczęśliwiony skazaniec powędrował do Reszla, gdzie zgodnie z wolą Maryi, po drodze zawiesił figurę na pierwszej napotkanej lipie. Odtąd przy drzewie zaczęły się dziać niezwykłe rzeczy. Zdarzało się coraz więcej uzdrowień, a pod lipę ze świętą figurką przybywali licznie pielgrzymi.
W połowie XV w. przy drzewie wybudowano kaplicę pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Pierwszy dokument świadczący o tym, że Święta Lipka była miejscem kultu to księga kapituły z Płocka, gdzie w 1473 r. napisano o zdążających tam pielgrzymkach. Wiadomo, że w 1519 r. pieszą pielgrzymkę do Świętej Lipki odbył sam wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern.
Jednak 6 lat później ten sam wielki mistrz przeszedł na protestantyzm, Zakon został sekularyzowany, a w Prusach Książęcych dominującym wyznaniem stał się luteranizm. Wkrótce okazało się, że protestanci nie mogą znieść miejsca, w którym kwitł kult maryjny. W 1525 r. horda luteran z Kętrzyna zniszczyła kaplicę, ścięła lipę, a samą figurkę utopiła w pobliskim Jeziorze Wirowym. Odtąd pątnicy pojawiali się w Świętej Lipce tylko pod osłoną nocy.
Odbudowa i rozwój sanktuarium
Sytuacja zmieniła się dopiero w 1619 r., kiedy Stefan Sadorski (sekretarz króla Zygmunta III Wazy) wykupił miejscowość. Odbudowano kaplicę, a opiekę duszpasterską nad tym miejscem przejęli jezuici. Do Świętej Lipki ponownie zaczęli ściągać pielgrzymi w liczbie tak dużej, że zapadła decyzja o budowie nowego kościoła. Było to niezmiernie trudne zadanie ze względu na podmokły teren. Aby go utwardzić w bagniste podłoże wbito setki pali olchowych, które następnie zasypano kamieniami.
W 1687 r. został poświęcony kamień węgielny pod budowę nowej bazyliki. Pracami kierował mistrz Jerzy Ertli z Tyrolu. W efekcie powstała okazała trójnawowa bazylika, z dwuprzęsłowym prezbiterium otoczona przez czworoboczny krużganek z czterema kaplicami narożnymi, która została konsekrowana 15 sierpnia 1693 r.
Ozdabianie i wyposażenie świątyni trwało jeszcze pół wieku od zakończenia jego budowy. Ściany bazyliki pokryły freski Marcina Mayera przedstawiające sceny z życia Maryi i Apostołów. Monumentalny ołtarz główny to dzieło Krzysztofa Peuckera i Jana Dobla. W jego centrum znajduje się obraz Matki Bożej Świętolipskiej pędzla Bartłomieja Pensy, flamandzkiego malarza.
Wielką chlubą świątyni są jedne z największych w Polsce organy powstałe w latach 1719-1721. Ogromny instrument zbudowany przez Jana Josuego Mosengela z Królewca liczy blisko 4 tysięcy piszczałek. Dzięki temu organy mają zdolność naśladowania barw innych instrumentów, np. oboju, trąbki czy puzonu. Koncerty organowe są corocznie organizowane w okresie letnim.
Zakon jezuitów, wskutek kasaty klasztoru przez władze Prus, opuścił Świętą Lipkę w 1780 r. Opiekę nad sanktuarium przejęli kapłani diecezjalni. Zakonnikom udało się jednak powrócić do Świętej Lipki w 1932 r. i pozostają kustoszami sanktuarium do dnia dzisiejszego. W dniu 11 sierpnia 1968 r. wizerunek Matki Bożej Świętolipskiej został ukoronowany przez kardynała Stefana Wyszyńskiego, zaś w 1983 r. papież Jan Paweł II nadał kościołowi w Świętej Lipce tytuł bazyliki mniejszej.
Do sanktuarium pielgrzymują nie tylko katolicy, ale także protestanci z Niemiec i Austrii oraz prawosławni z Białorusi, Litwy i Ukrainy. Pierwsze ekumeniczne nieszpory zostały odprawione w Świętej Lipce w wigilię uroczystości Nawiedzenia NMP przez ks. prałata Władysława Nowaka w latach 80. XX w. Rokrocznie na uroczystości odpustowe zmierzają także w pieszych pielgrzymkach wierni z Reszla, Kętrzyna i Mrągowa. Jest to zwyczaj, który wprowadził późniejszy kardynał Józef Glemp w okresie, kiedy był biskupem warmińskim.
Czytaj też:
"Polskie Lourdes". Sanktuarium w Gietrzwałdzie - historia objawieńCzytaj też:
Bolesna Królowa Polski z Lichenia. Objawienia i budowa sanktuariumCzytaj też:
Cud nad Wisłą. Jak Matka Boża ocaliła Polaków. "Niewygodna" historia