8 sierpnia 1863 roku oddział powstańczy pod dowództwem gen. Michała „Kruka” Heydenreicha, liczący około 1800 piechoty i 200 jazdy, zaskoczył rosyjski konwój, w skład którego wchodziło 500 żołnierzy oraz 2 działa. Konwój eskortował transport pieniędzy w kwocie około 200 tysięcy rubli.
Zaplanowana zasadzka
Idące z Lubelszczyzny na Podlasie oddziały gen. Heydenricha, przejęły depeszę rosyjską, w której była mowa o transporcie pocztowym dużej sumy pieniędzy. Dowódca wiedział, że jego ludzie mają przewagę liczebną. Postanowił zaatakować i odebrać Rosjanom transport.
Do walk doszło pod Żyrzynem rankiem 8 sierpnia 1863 roku. Rosjanie od razu wpadli w popłoch. Po ponad trzech godzinach zaciekłych walk byli w końcu zmuszeni się wycofać. Z pola bitwy zdołał uciec jedynie por. Laudański z 87 żołnierzami.
„Gdy artyleria i furgony zrównały się z zasiekami, zostały przywitane morderczym ogniem, który od razu prawie wybił wszystkie konie z dział i z furgonów. Kolumna stanęła” – pisał później Nikołaj Berg, rosyjski dziennikarz.
Według polskich relacji Rosjanie stracili 181 ludzi, a 282 żołnierzy trafiło do niewoli. Polacy zdobyli olbrzymią sumę: około 140 tysięcy rubli. Rosjanom udało się uciec z resztą pieniędzy.
Bitwa pod Żyrzynem była jednym z największych sukcesów powstańców podczas powstania styczniowego. Dzięki zasadzce i dobrej koordynacji udało im się zdobyć znaczne środki finansowe, które wzmocniły dalsze działania powstańców na Lubelszczyźnie i Podlasiu.
Sukces spod Żyrzyna odbił się szerokim echem w społeczeństwie. „Rząd Narodowy, a z nim Warszawa, Królestwo Polskie, kraje zabrane pełne były radości; od pysznych pałaców do najskromniejszych dworków i chat wieśniaczych przez kilka tygodni podawano sobie tę radosną nowinę” – pisał Berg.
O zwycięstwie Polaków pisano także za granicą. Opinia publiczna w Europie wzywała swoje rządy do udzielenia wsparcia walczącej Polsce, a zachodnia prasa donosiła o kompromitacji carskiej armii.
Władze rosyjskie odczuły te nastroje. Polskie zwycięstwo spod Żyrzyna rozwścieczyło cara, który zdecydował o zmianie namiestnika Królestwa Polskiego, zastępując Wielkiego Księcia Konstantego feldmarszałkiem Fiodorem Bergiem.
W 1888 roku w miejscu bitwy pod Żyrzynem, gdzie znajdował się zbiorowy grób poległych w starciu Polaków, umieszczono pomnik z napisem: „Mężczyźni, którzy zginęli dla króla i kraju, w bitwie żyrzyńskiej 1863”. Wcześniej w tym miejscu znajdował się tylko nieduży krzyż.
Czytaj też:
Pierwotnie był to hymn na cześć… cara. Zaskakujące dzieje znanej pieśniCzytaj też:
Zamordowany 160 lat temu. Ostatni powstaniecCzytaj też:
Szaleństwo, desperacja? Ostatni zryw powstańców. Niektórzy chcieli obalać carat