W wyniku ustaleń Traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 roku ustanowiono Wolne Miasto Gdańsk, które miało być kompromisem między koniecznością uzyskania przez Polskę dostępu do Bałtyku a interesami stanowiącej większość, niemieckojęzycznej ludności miasta. Było ono niesuwerennym podmiotem stosunków międzynarodowych, połączonym szczególną relacją zależności z Ligą Narodów oraz protektoratem administracyjnym z Rzeczpospolitą.
Status prawny
Status prawnomiędzynarodowy Gdańska oraz jego ustrój ukształtowany został przez Traktat wersalski, Konstytucję Wolnego Miasta Gdańska oraz umowy zawarte przez władze gdańskie z Rzeczpospolitą Polską. Ustrój polityczny Gdańska opierał się na podziale władzy między organem ustawodawczym w postaci Zgromadzenia Ludowego (Volkstag) a Senatem będącym organem wykonawczym oraz niezależnym sądownictwem. Konstytucja Wolnego Miasta gwarantowała szereg wolności obywatelskich, w tym wolność słowa i religii.
Koń trojański
Gdańsk na skutek działań niemieckiego rządu stał się przedmiotem tzw. faktycznego anschlussu. Zjawisko to polegało na rzeczywistym upodabnianiu gdańskiego systemu politycznego do systemu III Rzeszy oraz sukcesywnym skoordynowaniu Gdańska z Berlinem, w wyniku nieformalnych nacisków. Brak stanowczego oporu społeczności międzynarodowej w stosunku do działań Niemiec doprowadził ostatecznie do ekspansji niemieckiej i późniejszego włączenia Gdańska do III Rzeszy.
Bezradność
Również bezradność i brak stanowczego oporu Ligi Narodów (oraz, w przypadku Gdańska, także polskich władz) wskazują na nietrwałość i niebezpieczeństwo funkcjonowania w prawie międzynarodowym osobliwych podmiotów, jak wolne miasta czy obszary. Potwierdzają to przykłady innych tego typu „państw-miast”, jak Rijeka (Wolne Miasto Fiume), czy Okręg Kłajpedy. Jako niesuwerenne podmioty o charakterze quasi-państwowym ostatecznie stawały się polem rywalizacji państw o dominację nad nimi. Przeważnie z powodu nieuniknionego problemu przewagi jednej z grup narodowych nad innymi na takich obszarach.
Po przejęciu władzy przez NSDAP w Niemczech i Wolnym Mieście Gdańsku polskie władze uznały, że skuteczniejszym sposobem na zachowanie swoich prerogatyw w Gdańsku, przede wszystkim uprawnień związanych z portem, będzie porozumienie się z Rzeszą, aniżeli załatwianie sporów na forum Ligi Nardów. Tym bardziej, że rzeczywistym ośrodkiem decyzyjnym Gdańska stał się Berlin.
Brak rzeczywistych środków egzekwowania postanowień traktatu wersalskiego oraz brak realnej siły Ligi Narodów, doprowadził 23 sierpnia 1939 roku do przekazania władzy wykonawczej w Wolnym Mieście szefowi NSDAP Albertowi Forsterowi i i uznania za głowę państwa. Stanowiło to wyraźne złamanie ustawy zasadniczej. 1 września 1939 roku, w dniu wybuchu wojny, Albert Forster ogłosił zniesienie Konstytucji gdańskiej i wcielenie Gdańska do Niemiec, co zostało potwierdzone tego samego dnia przez stosowną ustawę Rzeszy. W ten sposób okres faktycznej dominacji Niemiec przypieczętowany został aktem formalnego wcielenia Gdańska do III Rzeszy.
Czytaj też:
Jak rozwijała się gospodarczo II Rzeczpospolita? Kilka ciekawostekCzytaj też:
Jak za dawnych lat. Mozaika wyznaniowa II RP