Powojenny ład, który zapanował wówczas na świecie, stawiał przed Kościołem poważne wyzwania, wśród których, jak podkreśliła większość autorów, szczególnie poważnym było położenie jego wiernych w państwach bloku wschodniego (komunistycznych).
Dwa tygodnie po ogłoszeniu przez papieża Jana XXIII decyzji o zwołaniu soboru (1959) uformowała się (podobnie, jak to miało miejsce podczas I Soboru Watykańskiego) specjalna komisja kardynalska, posiadająca swój sekretariat złożony ze specjalistów w dziedzinach dogmatyki, prawa, dyscypliny oraz kościołów odłączonych. Komisja ta zajmowała się zbieraniem od biskupów, przełożonych zakonów i uniwersytetów katolickich propozycji tematów, którymi powinien zająć się przygotowywany sobór. O opinię poproszono więc 2593 biskupów, 156 przełożonych zakonnych i 62 wyższych uczelni katolickich. Otrzymano ponad 2000 listów z sugestiami tematów, na których podstawie sporządzono 8972 propozycje.
Odnowa Kościoła
Uroczyste otwarcie soboru odbyło się 11 października 1962 roku, a w obradach udział wzięło blisko 3 tys. ojców soboru. Obradom przysłuchiwali się obserwatorzy niektórych Kościołów chrześcijańskich, którzy mogli zabierać głos podczas sesji plenarnych. Oprócz sesji otwierającej odbyły się trzy zebrania uczestników, jednak już drugiej sesji przewodniczył następca Jana XXIII — Paweł VI. W okresach pomiędzy poszczególnymi sesjami prace toczyły się w komisjach i zespołach roboczych.
W przemówieniu na jego otwarcie 11 października 1962 roku Jan XXIII wyraźnie stwierdza, że wiara Kościoła nie zmienia się w czasie. Sobór nie został zwołany, aby zmienić wiarę Kościoła (co zresztą nie byłoby możliwe), ani też by dodać cokolwiek do depositum fi dei, jak to czyniono na innych soborach, gdzie oficjalnie formułowano i uroczyście ogłaszano doktryny wcześniej faktycznie wyznawane.
Organizacja
W pracach soboru przewidziano natomiast udział członków niekatolickich wspólnot chrześcijańskich. Występowali oni w charakterze obserwatorów i mieli za zadanie informować swoje wspólnoty o przebiegu obrad. Począwszy od drugiej sesji do biernego udziału w obradach zgromadzenia dopuszczono audytorów (mogły to być także osoby świeckie). O ich uczestnictwie w soborze decydowali moderatorzy lub przewodniczący komisji. Zabranie głosu w dyskusji przez audytorów odbywało się na takich samych zasadach jak w przypadku ekspertów. Pod koniec trzeciej sesji w soborze uczestniczyło 40 osób świeckich, w tym 17 kobiet.
Regulamin soboru przewidywał dwa typy posiedzeń: w grupach roboczych oraz zgromadzenia plenarne. Na płaszczyźnie plenarnej ojcowie soborowi posiadający prawo głosu, dyskutowali nad schematami opracowanymi przez poszczególne grupy robocze. Na zgromadzeniach generalnych natomiast głosowano nad ostateczną wersją tekstu.
„W tej fazie ojcowie mogli wnieść poprawki, skreślenia rozpatrywane następnie przez kompetentną komisję, która mogła je albo przyjąć i wprowadzić do tekstu albo odrzucić. Tak zrewidowany tekst powracał do zgromadzenia ogólnego, gdzie był podawany pod głosowanie – najpierw dotyczące kolejnych rozdziałów, potem całości”.
Sesje publiczne i zgromadzenia generalne odbywały się w Bazylice Świętego Piotra, zebrania komisji zaś w przeznaczonych do tego miejscach. Przewodniczący obrad miał obowiązek wskazania na każdej sesji terminu rozpoczęcia kolejnego zebrania. Uczestników obowiązywał stosowny ubiór. Również sposób zajmowania miejsc w auli soborowej przebiegał w określonym porządku. Pierwszeństwo mieli kardynałowie, następnie zaś biskupi, kapłani, diakoni, opaci i prałaci, opat prymas oraz wyżsi opaci zgromadzeń zakonnych. Przed rozpoczęciem soboru ojcowie zobowiązani byli do wyznania wiary wobec papieża lub wyznaczonego przez niego przewodniczącego obrad.
W trosce o jawność
Ukazywały się krótkie sprawozdania z ich przebiegu, które publikowało „L'Osservatore Romano”. Początkowo relacje wydawane były w 5 językach, lecz potem ograniczono je jedynie do wersji włoskojęzycznej. Aby zapewnić anglojęzycznym biskupom możliwość zapoznania się ze sprawozdaniami, amerykańscy księża stworzyli dziennik „Council Digest”, w którym publikowano wszystkie wystąpienia.
„Sobór nie żył tylko samym sobą: był centrum życia współczesnego zwłaszcza w Rzymie, który został najechany przez tysiące uczestników ze wszystkich stron świata. Przepływały uwarstwione i krzyżujące się strumienie wiadomości: od korespondencji, którą wielu utrzymywało z wiernymi pozostałymi w domach, przez listy duszpasterskie okresowo wysyłane do różnych diecezji przez tysiące komunikatów ustnych i pisemnych, które bombardowały uczestników soboru aż po mass media, które z niecierpliwością wyczekiwały na to, żeby uzyskać i przekazać informacje i które niekiedy wpływały nawet na przebieg soboru” – pisano wówczas.
Sobór Watykański II odcisnął swoje piętno na losach Kościoła katolickiego – zmieniając zasadniczo jego postrzeganie w zbiorowej świadomości człowieka współczesnego.
Czytaj też:
Ksiądz Jerzy Popiełuszko. Droga do męczeństwa (cz. 1)
Czytaj też:
Ksiądz Michał Sopoćko i kult Miłosierdzia