Kolędy mają długą tradycję, lecz mimo to wiele współcześnie śpiewanych w Polsce pieśni tego rodzaju powstało dopiero w XVIII i XIX wieku, a więc stosunkowo niedawno. Co wiemy o historii kolęd? Która z nich jest najstarsza, a która najbardziej popularna na całym świecie?

Skąd wzięły się kolędy? Powstanie kolęd

Kolęda nie oznaczała początkowo wcale pieśni bożonarodzeniowej. Źródłosłowem polskiego słowa „kolęda” jest najprawdopodobniej łaciński wyraz „calende”, który w dosłownym tłumaczeniu oznacza „pierwszy dzień miesiąca”. W starożytnym Rzymie początek miesiąca był szczególnie świętowany. Najbardziej doniosłe obchody odbywały się z okazji 1 stycznia, zwłaszcza od 46 roku p.n.e., kiedy to dzień ten został ustanowiony przez Juliusza Cezara początkiem nowego roku. Z okazji początku roku ludność w całym Rzymie odwiedzała najbliższych, wręczała sobie upominki i śpiewała radosne pieśni (wiązało się to także z obchodami Saturnaliów).

Wraz z rozwojem chrześcijaństwa w Cesarstwie Rzymskim tematyka pieśni noworocznych zaczęła oscylować wokół motywów religijnych. Z czasem kolędy stały się pieśniami obrzędowymi śpiewanymi podczas uroczystości z okazji różnych świąt. Kolęda jako pieśń typowo bożonarodzeniowa wykształciła się jeszcze później – niestety nie wiadomo dokładnie kiedy.

Za pierwszą znaną kolędę uważa się łaciński hymn autorstwa św. Hilarego pt. „Jesus refulsit omnium” („Jezus oświeca wszystko”), który powstał w 336 roku. Aż do XIII wieku kolędy, rozumiane jako bożonarodzeniowe pieśni o łagodnej, nieco „luźniejszej” tematyce (o Jezusie śpiewano jako o Dzieciątku, Dziecięciu, a nie tylko jako o Bogu-Stwórcy), nie były śpiewane w kościołach. Tradycję śpiewania kolęd podczas mszy i innych nabożeństw w okresie Bożego Narodzenia rozpoczął dopiero św. Franciszek z Asyżu.

Najstarsza kolęda

Pretendentem do bycia najstarszą, znaną bożonarodzeniową kolędą jest francuska pieśń „Przyjazne zwierzęta”, którą śpiewano już w XII wieku. We Francji i Wielkiej Brytanii śpiewa się ją zresztą do dzisiaj. W podobnym czasie pojawiła się także na terenie dzisiejszych Niemiec kolęda „In Dulci Jubilo”. Najstarszą polską kolędą jest natomiast „Zdrów bądź Krolu Anjelski”, która powstała najpóźniej w roku 1424. Z XVI wieku pochodzi zaś kolęda „Anioł pasterzom mówił”.

Najbardziej znaną na świecie kolędą jest „Cicha noc”. Pieśń ta powstała na początku XIX wieku w Austrii i przetłumaczona została na ponad 300 języków i dialektów. Autorem słów kolędy jest ksiądz Joseph Mohr. Melodię stworzył natomiast Franz Xaver Gruber, organista parafii w Oberndorf pod Salzburgiem.

Za jedną z najbardziej znanych i najpiękniejszych polskich kolęd uważa się pieśń „Bóg się rodzi”, której właściwy tytuł to tak naprawdę „Pieśń o Narodzeniu Pańskim”, której autorem jest Franciszek Karpiński. Kolęda ta to nie tylko kościelna pieśń, ale także wybitne dzieło literackie bogate w różnego rodzaju środki stylistyczne. Kolęda Karpińskiego powstała na specjalne zamówienie księżnej Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich. Istnieje kilka melodii do słów kolędy „Bóg się rodzi”. Najbardziej popularna jest melodia w rytmie poloneza, która nawiązuje podobno do poloneza koronacyjnego królów polskich.

Inne, jedne z piękniejszych polskich kolęd to „W żłobie leży”, do której słowa ułożył ksiądz Piotr Skarga oraz „Mizerna cicha” autorstwa Teofila Lenartowicza. Słowa kolęd pisali różni wybitni polscy pisarze, zaś najwięksi kompozytorzy tworzyli do niej melodie. Fryderyk Chopin będąc na emigracji wplótł melodię kolędy „Lulajże Jezuniu” do swego dzieła „Scherzo h-moll”. W szaleńczym tempie scherza, moment, w którym pojawia się kolęda jawi się jako coś niemal metafizycznego i wzruszającego zarazem. Jest to wyraz tęsknoty za domem, symbol polskości, wzruszenie za utraconą Ojczyzną.

Kolęda a pastorałka

Pastorałki są to bożonarodzeniowe pieśni zawierające elementy folkloru, której głównym motywem są pasterze i ich wędrówka do stajni w Betlejem, gdzie na świat przyszedł Pan Jezus. Pastorałek nie śpiewa się podczas nabożeństw kościelnych. Zaczęły one powstawać w Polsce w wieku XVIII. Rozróżnienia na kolędy (czyli pieśni do śpiewania w kościołach) i pastorałki dokonał ksiądz Marcin Mioduszewski w pierwszej połowie XIX wieku. Był on autorem „Wielkiego Śpiewnika Kościelnego”

Polskie kolędy są wyjątkowe w skali różnych innych bożonarodzeniowych pieśni. „(…) cechuje wielka serdeczna i tkliwa poufałość wobec małego Jezusa, który chociaż jest Bogiem to – jak śpiewają górale – urodził się maluśki kieby rękawicka, można zatem przemawiać do Niego, jak do każdego niemowlęcia, kołysać, zabawiać śpiewaniem i graniem, obiecywać płynące z serca, chociaż skromne dary, a nawet zaofiarować kąt we własnym domu”. (cyt. za: wspolnotapolska.org.pl).

Czytaj też:
Dania wigilijne. Tradycyjne potrawy na Wigilię - co przygotować?Czytaj też:
Bożonarodzeniowa kartka i życzenia. Historia prawdziwaCzytaj też:
QUIZ: Kolędy, pastorałki, świąteczne piosenki. Pamiętasz te kultowe?