Komisja Edukacji Narodowej powstała 14 października 1773 roku. Na tę pamiątkę obchodzi się w Polsce Dzień Nauczyciela.

KEN została powołana do życia w czasie Sejmu Rozbiorowego na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i za zgodą carycy Katarzyny II. Jej zgodę przekazał polskiemu Sejmowi rosyjski poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny w Polsce, Otton Magus von Stackelberg.

Powstanie KEN

KEN powstała ze względu na potrzebę uporządkowania systemu szkolnictwa w Polsce. Do tamtej pory edukacją zajmowały się głównie kręgi kościelne (w dużej mierze zakon jezuitów). Stwierdzono jednak, że młodzież powinna być nauczana w równym stopniu łaciny czy katechizmu, co przedmiotów matematycznych. Wcześniej nie było to takie oczywiste, a w szkołach przykościelnych często w sposób drugorzędny traktowano dziedziny ścisłe, także ze względu na brak nauczycieli.

W roku 1773 papież Klemens XIV rozwiązał zakon jezuitów, a KEN przejęła należące do niego majątki, gdzie można było tworzyć szkoły zgodne z wytycznymi Komisji.

W skład KEN weszło 4 senatorów i 4 posłów. W pierwszym składzie KEN znaleźli się: Jakub Massalski, Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Michał Poniatowski, August Sułkowski, Antoni Józef Poniński. Pierwszym prezesem Komisji został biskup Jakub Massalski, ale swoją funkcję sprawował tylko 3 lata. Jego następcą został Michał Jerzy Poniatowski.

Wielką pracę w utworzenie Komisji oraz w późniejsze jej działania wniósł Hugo Kołłątaj oraz skupieni wokół niego uczeni i artyści, m.in. Franciszek Bieliński i Julian Ursyn Niemcewicz. Król Stanisław August bardzo przychylnie odnosił się do wszelkich inicjatyw podejmowanych przez KEN, toteż miała ona pełną swobodę działania. Oczywiście wśród szlachty pojawiały się głosy, że Komisja jest niepotrzebna, a jej powstanie to zbędny wydatek. Król był jednak nieugięty i nie zmienił swojego zdania, co do konieczności istnienia takiej instytucji.

Zadania i reformy

Eksperci, którym przewodził Hugo Kołłątaj zajęli się głęboką reformą szkolnictwa, a ich osiągnięcia były – trzeba przyznać – niezwykłe. Opracowano trzystopniowy model szkolnictwa:

– szkoły parafialne – były przeznaczone dla stanów niższych (chłopi, mieszczanie)
– szkoły powiatowe – dla dzieci z rodzin szlacheckich oraz najzdolniejszych uczniów ze szkół parafialnych
– uniwersytety – szkoły wyższe dla najzdolniejszych uczniów z dwóch poniższych typów szkół, lecz głównie dla młodzieży ze stanu szlacheckiego. Uniwersytety znajdowały się w Krakowie i Wilnie.

Wielkim osiągnięciem KEN była inicjatywa mówiąca o napisaniu podręczników. Ich wprowadzenie jako obowiązujących (zajęło się tym utworzone przez KEN Towarzystwo Ksiąg Elementarnych) w konkretnych typach szkół usystematyzowało nauczanie poszczególnych przedmiotów, dając pewność, że dzieci i młodzież w całej Polsce będą poznawać te same tematy, a ich wiedza będzie do siebie zbliżona (w sumie wydano 30 podręczników; dla przykładu, podręcznik do chemii Jędrzeja Śniadeckiego był w użyciu jeszcze w latach 20. XX wieku).

W podręcznikach – zwłaszcza do nauk ścisłych – dzięki inicjatywie KEN opracowano terminologię w języku polskim, która wcześniej nie istniała (stosowano terminologię łacińską). Wiele z wprowadzonych wtedy terminów obowiązuje do dzisiaj. Także KEN doprowadziła do powstania przedmiotu, jakim był język polski. Lekcje w szkołach odbywały się po polsku, a nie – jak było wcześniej – po łacinie. KEN wprowadziła także lekcje wychowania fizycznego.

Komisja utworzyła pierwszą „bibliotekę narodową”. Stało się to po przejęciu Biblioteki Załuskich przez państwo polskie. Zarządzał nią Ignacy Potocki i stała się ona pierwszą publiczną biblioteką w naszej ojczyźnie.

Ważną reformą KEN było dopuszczenie do nauczania dziewcząt na równych prawach z chłopcami. Miały one takie samo prawo do edukacji i uczęszczania do szkół stworzonych przez KEN. Nie wszyscy jednak to prawo respektowali, a dziewczęta miewały mimo wszystko utrudniony dostęp z dostaniem się do szkoły.

KEN próbowała także w pewnym stopniu podporządkować sobie szkoły zakonne. Nie było to łatwe zadanie, ale po wielu naciskach udało się Komisji zyskać wpływ na sposób i zakres nauczania w tych typach szkół.

Koniec działalności KEN

Wpływy KEN malały stopniowo od 1789 roku wraz ze zmniejszeniem znaczenia stronnictwa reformatorów Rzeczpospolitej. Zbliżał się drugi rozbiór Polski, a obce siły, które zyskiwały w kraju coraz większe poparcie obawiały się szacunku, jakim cieszy się KEN.

Ostateczna utrata wpływów przez KEN nastąpiła wraz z zawiązaniem konfederacji targowickiej (do której należał m.in. pierwszy prezes KEN, Jakub Massalski oskarżany o „przekręty finansowe”, kiedy sprawował swoją funkcję w Komisji). Gdy targowica zwyciężyła, wielu członków i działaczy KEN, w tym Kołłątaj, musieli opuścić Polskę, gdyż wydano na nich wyroki śmierci.

Trzeci rozbiór Polski w roku 1795 ostatecznie przekreślił dalszą działalność KEN. Jednak podręczniki, jakie wprowadziła Komisja nadal funkcjonowały, a przez ponad 20 lat zdążyła się już wykształcić nowoczesna kadra, która kształciła kolejne pokolenia młodych Polaków. Do dzisiaj przetrwało jeszcze wiele z tego, co Komisja Edukacji Narodowej wprowadziła w życie u schyłku Pierwszej Rzeczpospolitej.

Czytaj też:
Książę Józef Poniatowski. Jeden z ostatnich wielkich upadającej ojczyznyCzytaj też:
Zdrada narodowa. Zawiązanie konfederacji targowickiejCzytaj też:
Tu bije serce polskości. Najstarsze takie miejsce w Polsce: Muzeum Narodowe w Krakowie