24 grudnia, czyli Wigilia Bożego Narodzenia, zawsze miała w Polsce szczególne znaczenie. Nawet w najbiedniejszym domu wszyscy starali się, aby dzień ten przeżyć jak najlepiej. Jak obchodzono Wigilię dawniej? Co przetrwało do dzisiaj?

Jak dawniej jadano

Dawna kuchnia różniła się nieco od naszej. Obok potraw mięsnych, królowało w niej bardzo wiele dań, dziś powiedzielibyśmy, wegetariańskich, a nawet wegańskich. Duża ilość bezmięsnych potraw wiązała się z ilością dni postnych w roku, których było zdecydowanie więcej, niż współcześnie. Dziś pościmy tylko we wszystkie piątki. Post ścisły obowiązuje zaś wyłącznie w Środę Popielcową i Wielki Piątek. W dawnych wiekach poszczona dużo więcej, łącznie nawet przez pół roku, co musiało się wiązać z dużą ilością różnego rodzaju przepisów na potrawy bez mięsa, jajek, mleka czy masła.

Poprzedzająca Boże Narodzenie Wigilia była dniem szczególnym, choć również postnym. Post zachowywany w ten dzień miał jednak zupełnie inny charakter, niż post np. w czasie Wielkiego Postu. W czasie wigilijnej kolacji na stole musiało być bogato i różnorodnie – choć oczywiście bez mięsa. Warto jeszcze dodać, że wiele osób w Wigilię nie jadło nic, aż do wieczora. Pierwszym posiłkiem tego dnia była właśnie wieczerza, co podkreślało jej wyjątkowość. Inaczej niż dziś, wierzono, że na Wigilię powinno przygotować się nieparzystą liczbę dań. Zależnie od zamożności gospodarzy było to 13, 11, 9, 7 lub 5 potraw.

Na chłopskich stołach nie było oczywiście tak bogato, jak na stołach szlachty, niemniej każdy starał się przygotować na Wigilię coś wyjątkowego. Na wsiach jadano potrawy złożone z kaszy, grochu, kapusty, czasem także ziemniaków. W niektórych częściach Polski istniała tradycja na przygotowywanie polewki z konopii, w innych na zupę z siemienia lnianego. Produkty te miały symbolizować pomyślność i dostatek na cały kolejny rok.

Na wsiach, podobnie jak na szlacheckich dworach, na wigilijnej wieczerzy nie mogło zabraknąć produktów takich jak miód, mak i grzyby. Był to symbol kontaktu doczesności z zaświatami. Takim symbolem było także puste miejsce przy stole. Dziś mówimy, że puste nakrycie pozostawione jest dla niespodziewanego gościa, jednak w dawnych wiekach wierzono, że jest to miejsce dla naszych bliskich zmarłych, którzy tego dnia są blisko nas.

Wigilia na dworze i w chacie

Podstawą wieczerzy wigilijnej na dworze były ryby oraz barszcz z uszkami. Oprócz barszczu czerwonego przygotowywano także inne zupy, m.in. zapominaną dziś zupę migdałową z rodzynkami, a także zupę grzybową, rybną lub owocową. Podczas Wigilii nie mogło zabraknąć ryb. Szlachta jadała karpie smażone, gotowane, podawane w szarym sosie lub galarecie. Podawano także inne potrawy z ryb: liny w kapuście, okonie, szczupaka w szafranie. Na chłopskich stołach natomiast w Wigilię pojawiały się najczęściej śledzie.

Podczas wieczerzy wigilijnej nie mogło zabraknąć także słodkich wypieków. Podawano więc strucle makowe, pierniki i pierniczki.

Jak mogły wyglądać przykładowe przepisy na potrawy wigilijne? Z pomocą przychodzi nam książka kucharska Stanisława Czarneckiego pt. „Compendium Ferculorum abo zebranie potraw”. Czarnecki był kuchmistrzem wojewody krakowskiego Aleksandra Michała Lubomirskiego. Jego praca wydana została po raz pierwszy w 1682 roku.

Czarnecki podaje m.in. przepis jak przygotować karpia bez ości czy bigos karpiowy. Bigos nie przypominał wówczas znanego nam dzisiaj bigosu, gdyż nie gotowało się go z kapusty. Bigosem określano potrawy złożone z drobno poszatkowanych produktów doprawianych kwaskiem z cytryny. Aby wykonać bigos karpiowy, należało zdjąć z ryby skórę, wydobyć wszystkie ości i drobno posiekać mięso, które następnie wkładano do garnka. Do mięsa dodawano pokrojoną drobno cebulę i smażono wszystko na oliwie, po czym do potrawy dolewano wina i doprawiano cukrem, pieprzem, cynamonem i rodzynkami. Na końcu odsmażano karpie głowy i dodawano je do uprzednio przygotowanego bigosu. Jak pisał kuchmistrz Czarnecki, karpia można było podawać także ze szpinakiem, grzankami, w galarecie lub z czerniną. Oprócz ryb, bardzo ważne miejsce na stole wigilijnym stanowiły zupy. Podawano głównie barszcz czerwony i zupę grzybową.

*

Niezwykle uroczyste przeżywanie Wigilii na dworach szlacheckich pojawiło się właściwie dopiero w XVIII wieku. Z tego okresu pochodzą pierwsze dokładne opisy, w jaki sposób ten dzień wyglądał. Jednym ze źródeł, które stanowią podstawę naszej wiedzy o świątecznych tradycjach są pamiętniki Juliana Ursyna Niemcewicza. Dużo starsze tradycje (nie wiadomo jednak, jak stare) ma Wigilia obchodzona na wsiach, w chłopskich chatach.

– Najprostsza zasada chłopska i szlachecka mówi, że potrawy wigilijne [przygotowuje się z tego], co na polu, w lesie, w sadzie, w stawie. Czyli produkty, którymi dysponuje gospodarstwo – mówił w radiowej Jedynce Jan Łoziński, współautor książki „Historia polskiego smaku – kuchnia, stół, obyczaje”.

Kulminacyjnym momentem Wigilii, a zarazem początkiem Bożego Narodzenia było natomiast wspólne przeżywanie Mszy świętej, tzw. pasterki, która rozpoczynała się najczęściej o północy z 24 na 25 grudnia.

Czytaj też:
Dzisiaj Wigilia Bożego Narodzenia. "Naszą nadzieją jest Jezus Chrystus"Czytaj też:
Najstarsza polska kolęda. Prawie nikt już jej nie pamiętaCzytaj też:
I w obozach brzmiały kolędy. Pełne nadziei (mimo wszystko) Boże Narodzenie za drutami