Konstytucja PRL zwana inaczej konstytucją lipcową czy też konstytucją stalinowską została uchwalona 22 lipca 1952 roku. Dzień później ustawa zasadnicza weszła w życie. Konstytucja z 1952 roku została opracowana na podstawie konstytucji sowieckiej z 1936 roku.

Przygotowanie konstytucji

Prace nad nową, komunistyczną ustawą zasadniczą ruszyły w 1947 roku, tuż po przeprowadzeniu sfałszowanych wyborów do parlamentu. Już lutym tego samego roku przegłosowano tzw. Małą Konstytucję, czyli ustawę konstytucyjną o „ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej”. Komisja mająca przygotować konstytucję rozpoczęła prace dwa lata później, w lutym 1949 roku. Przewodniczącym komisji został minister sprawiedliwości i członek Biura Politycznego, Henryk Świątkowski.

Projekt konstytucji napisał prof. Stefan Rozmaryn, kierownik Katedry Prawa Państwowego na Uniwersytecie Warszawskim. Zakończył on swą „misję” w marcu 1951 roku. Choć w teorii nadzór nad pracami dotyczącymi kształtu konstytucji miała sejmowa Komisja Konstytucyjna, to w praktyce to, co znajdzie się w ustawie zasadniczej było uzależnione od decyzji wąskiej grupy prawników, którzy otrzymywali wytyczne bezpośrednio od Biura Politycznego KC PZPR.

23 stycznia 1952 roku „Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” został podany do publicznej wiadomości. Poinformowano, że od tej chwili nad ustawą ma się rozpocząć „ogólnonarodowa dyskusja”. Była to oczywiście fasada. Żadnych „konsultacji społecznych” nie było (choć Bolesław Bierut twierdził, że w sprawie konstytucji wypowiedziało się… 11 milionów osób). Co więcej, do tekstu konstytucji poprawki wprowadził osobiście Józef Stalin.

Tym, którzy konstytucję krytykowali zarzucając jej, że jest kalką sowieckiej ustawy, Bierut agresywnie odpowiadał:

„Obrazuje to wyjątkową wprost obłudę i tępotę amerykańskich najmitów. Jest bowiem rzeczą jasną, że, jako kraj budującego się socjalizmu, korzystamy z olbrzymiego dorobku kraju, w którym socjalizm zwyciężył. Ale jest również rzeczą bezsporną i jasną, że nasza konstytucja wyrasta z najgłębszych pokładów polskiej gleby (...) Jest wcieleniem wielowiekowych dążeń (narodu), jest rozwinięciem jego najbardziej postępowych tradycji, które są dla nas przedmiotem dumy”.

Konstytucja PRL z 1952 roku

Konstytucja PRL nie mówiła, co prawda, bezpośrednio o zależności PRL od innego kraju, lecz w preambule powoływano się na „historyczne doświadczenia zwycięskiego budownictwa socjalistycznego w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, pierwszego państwa robotników i chłopów”. W preambule dodano ponadto, iż „państwo jest republiką ludu pracującego”. W teorii oznaczało to, że państwo przeszło już rewolucyjne reformy społeczne i dystansuje się od „klas posiadających”.

Konstytucja przyjęta w 1952 roku zrywała z trójpodziałem władzy i wprowadzała „jedność władzy państwowej”. Najwyższa władza leżała (w teorii) w rękach Sejmu, który był wybierany z „woli ludu”. Sejmowi podporządkowane było sądownictwo, władza wykonawcza oraz Rada Państwa.

Konstytucja PRL była nowelizowana 24 razy. Nowelizacja z 1976 roku wprowadzała do konstytucji zapis mówiący, o nadrzędnej roli PZPR, a także o tym, że PRL jest państwem socjalistycznym, a państwo „umacnia przyjaźń i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi”.

Według konstytucji z 1952 roku Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej składał się z 460 posłów. Wprowadzono czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze (wykreślono zasadę proporcjonalności). Sejm miał za zadanie przyjmować ustawy i wybierać Prezydium. Na pierwszym posiedzeniu wybierał Radę Ministrów i Radę Państwa, uchwalał budżet i plany gospodarcze, wybierał szefa NIK, a także, od lat 80., członków Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. Sejm PRL powoływał i odwoływał ministrów.

Władza wykonawcza należała do Rady Ministrów i Rady Państwa. Rada Państwa (a dokładnie jej przewodniczący) była oficjalnie głową państwa, czyli reprezentowała PRL na zewnątrz. Rada wybierana była co cztery lata. W jej skład wchodzili posłowie na Sejm PRL, a także inne osoby. Rada Państwa miała możliwość wydawania dekretów z mocą ustaw w czasie przerw między sesjami Sejmu. Rada Państwa ratyfikowała umowy międzynarodowe, mogła stosować prawo łaski.

Najwyższą władzę sądowniczą i nadzór nad pozostałymi sądami sprawował Sąd Najwyższy. W 1980 roku powołano Naczelny Sąd Administracyjny, zaś w 1982 roku do konstytucji wprowadzono Trybunał Stanu i nową instytucję – Trybunał Konstytucyjny.

Konstytucja PRL została nowelizowana, już po raz kolejny, w kwietniu 1989 roku (nowela kwietniowa). Wprowadzono wówczas wyższą izbę parlamentu (Senat) oraz urząd Prezydenta PRL.

Konstytucja komunistyczna z 1952 roku została zastąpiona Małą Konstytucją w 1992 roku w części dotyczącej stosunków między władzą wykonawczą a ustawodawczą oraz w zakresie samorządu terytorialnego. Konstytucję z 1952 roku uchylono całkowicie wprowadzając nową konstytucję w roku 1997. Uznano wówczas ciągłość prawną pomiędzy II RP i III RP, tzn. pomiędzy konstytucją kwietniową z 1935 roku a konstytucją z 1997 roku.

Czytaj też:
Realizm socjalistyczny. Kicz podniesiony do rangi sztuki?Czytaj też:
Bolesław Bierut. Całe życie na pasku MoskwyCzytaj też:
Pałac Kultury i Nauki. Ruska pięść czy jęki zachwytu? Jak powstał PKiN i czy był to plagiat?