Magowie, Mędrcy, Królowie? Kim byli ludzie, którzy oddali pokłon Panu w Betlejem?

Święto Objawienia Pańskiego znane jest powszechnie jako Święto Trzech Króli. Kim byli trzej mędrcy, którzy dotarli do Betlejem po narodzeniu Jezusa? Co mówi o nich Pismo Święte, tradycja chrześcijańska, a co inne przekazy historyczne?

Trzej mędrcy są ważną częścią chrześcijańskiej tradycji, choć nie wiemy nawet dokładnie kim byli i skąd pochodzili. Tradycyjnie uznawani są za świętych w Kościele katolickim, prawosławnym oraz w starożytnych Kościołach Wschodu.

Trzech mędrców w Ewangelii

Ewangelia według św. Mateusza jest jedyną z czterech ewangelii kanonicznych, która wspomina o mędrcach. Czytamy w niej:

„Gdy Jezus narodził się w Betlejem w Judei za panowania króla Heroda, oto mędrcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy i pytali: »Gdzie jest nowo narodzony Król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem Jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać Mu pokłon«.

Skoro to usłyszał król Herod, przeraził się, a z nim cała Jerozolima. zebrał więc wszystkich arcykapłanów i uczonych ludu i wypytywał ich, gdzie ma się narodzić Mesjasz. Ci mu odpowiedzieli: »W Betlejem judzkim, bo tak zostało napisane przez Proroka: a ty, Betlejem, ziemio Judy, nie jesteś zgoła najlichsze spośród głównych miast Judy, albowiem z ciebie wyjdzie władca, który będzie pasterzem ludu mego, Izraela«.

Wtedy Herod przywołał potajemnie mędrców i wywiedział się od nich dokładnie o czas ukazania się gwiazdy. A kierując ich do Betlejem, rzekł: »Udajcie się tam i wypytajcie starannie o dziecię, a gdy Je znajdziecie, donieście mi, abym i ja mógł pójść i oddać Mu pokłon«. Oni zaś, wysłuchawszy króla, ruszyli w drogę.

A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie, postępowała przed nimi, aż przyszła i zatrzymała się nad miejscem, gdzie było dziecię. Gdy ujrzeli gwiazdę, bardzo się uradowali. Weszli do domu i zobaczyli dziecię z Matką Jego, Maryją; padli na twarz i oddali Mu pokłon. I otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę.

A otrzymawszy we śnie nakaz, żeby nie wracali do Heroda, inną drogą udali się z powrotem do swojego kraju”. (Mt 2, 1-12)

Jak widzimy, św. Mateusz nie wspomina ani o liczbie mędrców, ani o tym, skąd przybyli do Betlejem. Te informacje czerpiemy pośrednio z innych fragmentów Pisma Świętego, m.in. z psalmów i Starego Testamentu.

Psalm 72 (11) głosi:

„I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie,
wszystkie narody będą mu służyły”.

W Księdze Proroka Izajasza czytamy zaś:

„Powstań! Świeć, Jeruzalem, bo przyszło twe światło i chwała Pańska rozbłyska nad tobą. Bo oto ciemność okrywa ziemię i gęsty mrok spowija ludy, a ponad tobą jaśnieje Pan, i Jego chwała jawi się nad tobą.

I pójdą narody do twojego światła, królowie do blasku twojego wschodu. Rzuć okiem dokoła i zobacz: Ci wszyscy zebrani zdążają do ciebie. Twoi synowie przychodzą z daleka, na rękach niesione są twe córki.

Wtedy zobaczysz i promienieć będziesz, a serce twe zadrży i rozszerzy się, bo do ciebie napłyną bogactwa zamorskie, zasoby narodów przyjdą ku tobie. Zaleje cię mnogość wielbłądów – dromadery z Madianu i z Efy. Wszyscy oni przybędą z Saby, zaofiarują złoto i kadzidło, nucąc radośnie hymny na cześć Pana”. (Iz 60, 1-6)

Pismo Święte nie przekazuje w żadnym miejscu, ilu mędrców przybyło oddać hołd Jezusowi (na przestrzeni dziejów pisano o trzech, sześciu, a nawet większej liczbie magów). Nie wskazuje także, kiedy wydarzenie to miało miejsce. W szopkach bożonarodzeniowych spotkać można często scenkę, w której nowonarodzonego Jezusa ukazuje się w otoczeniu Maryi, Józefa, trzech króli oraz pasterzy. Jest to jednak tylko wizja artystyczna, która być może nie ma wiele wspólnego z rzeczywistością.

Jako pierwsi o narodzinach Jezusa zostali poinformowani przez Anioła pasterze wypasający w pobliżu owce. To oni pewnie jako pierwsi dotarli do stajni, gdzie na świat przyszedł Jezus. Mędrcy ze Wschodu nie musieli dotrzeć do Betlejem w ten sam dzień. Stało się to być może kilka-kilkanaście dni później, lecz na pewno w czasie, kiedy w miasteczku wciąż przebywali Maria, św. Józef i Dzieciątko.

Próby naukowego wyjaśnienia

Skąd mogli pochodzić mędrcy? Kim byli trzej królowie? Na te pytania od lat próbują odpowiedzieć nie tylko bibliści, ale także historycy.

Trzej królowie powszechnie nazywani są mędrcami lub magami. Słowa te pochodzą m.in. z łacińskiego słowa magus i greckiego magos. Greckie magos pochodzi od staroperskiego (awestyńskiego) słowa maguŝ, magâunô, które oznaczało kastę religijną, do której należał Zaratustra. Kapłani należący do tej kasty słynęli ze znajomości astrologii, która była w ich kulturze wysoko cenioną nauką. Pochodna terminu maguŝ została ostatecznie utożsamiona ze słowem magia, którą powiązywano z tajemniczymi praktykami, a nawet okultyzmem. Słowo „magowie” w odniesieniu do trzech królów może więc wynikać z ich znajomości nauki, astrologii, gwiazd i „odczytywania” znaków poprzez obserwację nieba, lecz nie wiąże się z uprawianiem czarów.

Monarchów określa się często także jako królów. Nie wspomina o tym św. Mateusz, lecz wzmiankę o możliwym królewskim pochodzeniu mędrców znajdujemy w Starym Testamencie. Wspominany wcześniej Psalm 72 (11) głosi:

„I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie,
wszystkie narody będą mu służyły”.
Psalm 68 (29-30) mówi zaś:

„O Boże, okaż Twoją potęgę,
potęgę Bożą, z jaką działałeś dla nas
z Twej świątyni nad Jeruzalem!
Niech królowie złożą Tobie dary!”

Około 500 roku komentatorzy Pisma Świętego przyjęli, że mędrcy, którzy oddali pokłon Jezusowi byli monarchami. Najpoważniej sprzeciwiał się temu, wieki później, Jan Kalwin, twórca kalwinizmu, odpowiedzialny za jedną ze schizm w Kościele w czasie reformacji.

Historyk Anders Hultgård podaje, że na opowieść o mędrcach znaną z Ewangelii św. Mateusza miała wpływ perska legenda o magach, którym gwiazda zapowiedziała narodziny potężnego władcy.

Trzej królowie mają według niektórych badaczy utożsamiać trzy etapy życia człowieka, a także trzy obszary kulturowe. Odzwierciedla się to w sztuce, która ukazuje zazwyczaj ofiarującego złoto Kacpra jako starszego człowieka, często z białą brodą. Melchior przedstawiany jest jako człowiek w średnim wieku, darujący Jezusowi kadzidło. Baltazar zaś, najczęściej czarnoskóry, to człowiek młody, który składa w darze mirrę.

Dary, jakie mędrcy przekazali Jezusowi są różnie interpretowane. Zauważa się, że złoto, kadzidło i mirra nie oznaczają podarunku, które ofiarowuje się królowi. Znaczenie religijne tych przedmiotów można oznaczać, że mędrcy ze Wschodu uważali Jezusa za Mesjasza, kogoś więcej, niż ziemskiego władcę (pisał o tym m.in. Jan Chryzostom).

Pismo Święte nie wspomina, co stało się później z darami od mędrców. Z czasem pojawiło się wiele mniej i bardziej prawdopodobnych teorii. Jedna z historii mówi nawet o kradzieży złota przez dwóch złodziei, którzy zostali później ukrzyżowani razem z Jezusem. Inna sugeruje, że złoto zostało wykorzystane przez Marię i Józefa, kiedy musieli uciekać z Betlejem przed Herodem, który chciał zamordować Jezusa. Istnieje także opowieść mówiąca o tym, że mirrę wykorzystano do namaszczenia ciała Jezusa po Jego ukrzyżowaniu.

W klasztorze św. Pawła na Górze Athos w Grecji znajduje się pochodząca z XV wieku skrzynia, w której znajdują się rzekome dary od mędrców.

Kacper, Melchior, Baltazar

Od dawna wiele sporów wywołuje także to, jak mieli na imię trzej mędrcy, który przybyli oddać hołd Jezusowi. Powszechnie przywołuje się trzy imiona: Kacper (Jaspar, Gaspar, Gathaspa, Jaspas), Melchior (Melichior) i Baltazar (Balthasar, Balthazar, Balthassar i Bithisarea).

Baltazara określa się niekiedy jako króla Arabii lub Etiopii. Mechiora jako króla Persji, zaś Kacpra (Gaspara) jako króla Indii. Ormiańska tradycja także identyfikuje mędrców z Betlejem jako Baltazara z Arabii, Melchiora z Persji i Kacpra z Indii. Imiona te wywodzą się prawdopodobnie z greckiego manuskryptu sporządzonego w Aleksandrii około 500 roku, który został przetłumaczony na łacinę pod tytułem „Excerpta Latina Barbari”.

Jeden z trzech mędrców, Kacper, pojawia się rzekomo także w gnostyckim piśmie apokryficznym powstałym w pierwszej połowie III wieku w Edessie. Nosi ono tytuł „Dzieje Tomasza” (Apostoła). Na jego kartach pojawia się postać Gondofara (gr. Gondopharēs), władcy Królestwa Indo-Partów. To właśnie Gondofar utożsamiany jest z Kacprem, który w Betlejem szukać miał Jezusa. Od niego także pochodzić ma nazwa afgańskiego miasta Kandahar, którego był założycielem.

Pochodzenie mędrców jest oczywiście wciąż niejasne, choć wiele teorii można uznać za prawdopodobne. Ich imiona także różnią się od siebie, w zależności od tego, gdzie mieszkają chrześcijanie. Na przykład w Syrii trzech mędrców określa się jako: Larvandada, Gushnasapha i Hormisdasa. W Etiopii mówi się na nich: Hor, Karsudan i Basanater, zaś w Armenii: Kagpha, Badadakharida i Badadilma.

Nie wiadomo, co stało się z trzema królami po ich powrocie do swoich krajów. Według jednej z tradycji, spotkanie z Jezusem miało poruszyć ich tak bardzo, że nawrócili się i zostali chrześcijanami. Niektóre opowieści mówią o tym, że wszyscy ponieśli śmierć męczeńską. Miejsce ich pochówku nie jest oczywiście znane, choć i w tej sprawie pojawiały się różne teorie. Żyjący na przełomie XIII i XIV wieku podróżnik Marco Polo twierdził, że groby trzech mędrców zostały mu pokazane w mieście Saveh na południe od Teheranu.

Relikwiarz ze szczątkami trzech monarchów znajduje się w katedrze w Kolonii w Niemczech. Relikwie te odkryć miała cesarzowa Helena, matka Konstantyna Wielkiego, podczas swej pielgrzymki do Ziemi Świętej. To ona miała przywieźć szczątki mędrców do Konstantynopola, skąd trafiły do Mediolanu. W 1164 do Kolonii sprowadził je cesarz Fryderyk Barbarossa.

Czytaj też:
Epifania. Święto Objawienia Pańskiego. Więcej niż trzej królowieCzytaj też:
Leonardo da Vinci. Geniusz, który zaskakuje do dziśCzytaj też:
14 wydarzeń, które miały miejsce w Boże Narodzenie