Krzyżtopór był największym pałacem w Europie do czasu zbudowania Wersalu. Jak to się stało, że dziś oglądać możemy tylko ruiny?

Historia pałacu Krzyżtopór

Nazwa Krzyżtopór wzięła się od krzyża i topora, które są umieszczone na bramie wjazdowej do pałacu. Fundator budowli Krzysztof Ossoliński nazwał go „Krzysztofory”. Nazwa ta wywodziła się najpewniej od jego imienia. Uzywano także nazwy „Krzysztopór”, która łączyła imię fundatora z nazwą herbu rodu Ossolińskich.

Pałac Krzyżtopór został zbudowany w latach 1627-1644 przez wojewodę Krzysztofa Ossolińskiego w miejscowości Ujazd w dzisiejszym województwie świętokrzyskim. Wcześniej ziemia, gdzie powstał pałac, należała do zakonu cystersów. W XV wieku dobra te stały się własnością Oleśnickich, a później Ossolińskich.

Budowlę zaprojektował prawdopodobnie Lauretius de Sente. Pałac został wybudowany w stylu „palazzo in fortezza”, to znaczy pałac posiadał cechy obronne i otoczony był umocnieniami. Krzyżtopór wzorowany był na włoskim zamku Caprarola, który Krzysztof Ossoliński odwiedził w czasie swej podróży do Rzymu.

Krzysztof Ossoliński zmarł rok po ukończeniu budowy. Jego syn zginął niespełna pięć lat później w bitwie pod Zborowem (1649). Pałac Krzyżtopór odziedziczył brat Krzysztofa Ossolińskiego, Jerzy, a po nim jego córka Urszula, której mężem był Samuel Jerzy Kalinowski. Nie miał jednak Krzyżtopór szczęścia do właścicieli. Samuel Jerzy Kalinowski zginął w bitwie pod Batohem (1652). Trzy lata później pałac został zajęty i splądrowany przez Szwedów podczas potopu.

O wyposażeniu zamku wiadomo niewiele. Wnętrza były prawdopodobnie bogato zdobione i wyposażone w drogie meble. Jeden z przekazów mówi, że sala jadalna w wieży miała ponoć szklany strop, przez który widać było akwarium z egzotycznymi rybkami.

Krzyżtopór znajdował się w posiadaniu rodziny Kalinowskich, ale nie był zamieszany. Dopiero w 1720 roku zamieszkała w nim rodzina Morsztynów. Później pałac dostał się rodzinie Paców, a w 1770 roku spotkało go kolejne, po Szwedach, nieszczęście: został spalony przez Rosjan.

W kolejnych latach Krzyżtopór należał do rodzin Sołtyków, a później Orsettich, jednak nikt nie zdecydował się na jego odbudowę. Po 1945 roku pałac został przejęty przez Skarb Państwa.

Jak wyglądał Krzyżtopór?

Pałac Krzyżtopór składał się z zespołu pałacowego, fortyfikacji bastionowych oraz ogrodu typu włoskiego położonego poza obrębem fortyfikacji. Pałac wzniesiony został na planie pięcioboku z bastionami w narożach. Charakterystycznym elementem budowli była i jest wieża bramna i bastion (tzw. Wysoki Rondel) z ośmioboczną wieżą. Pałac ma trzy piętra i posiada wewnętrzny dziedziniec. Całość otaczała fosa.

„Na bramie głównej umieszczono (...) znacznych rozmiarów krzyż i topór oraz nieistniejącą już dziś inskrypcję: »Krzyż obrona / Krzyż podpora / Dziatki naszego Topora«. Było to credo fundatora - gorliwego katolika - wyrażające jego osobisty stosunek do wyznawanych zasad wiary. Warto wspomnieć, że pan Krzysztof był zaciekłym wrogiem reformacji, mimo że jego dziadek Hieronim był kalwinem. Za sprawą Krzysztofa arianie zostali wygnani z ziemi świętokrzyskiej, m.in. z Rakowa, Skrzelowa i Iwanisk. W kieleckim pałacu biskupim znajduje się malowidło uwieczniające to wydarzenie”. (krzyztopor.org.pl). Obecnie pałac Krzyżtopór ma status trwałej ruiny. Od 2007 roku opiekę nad zamkiem sprawuje Urząd Gminy w Iwaniskach. Na terenie pałacu od lat prowadzone są badania archeologiczne.

Odbudowa Krzyżtopora

Do dnia dzisiejszego zachowało się 90 procent murów i 10 procent sklepień całego obiektu. Jak podają naukowcy, odbudowa Krzyżtopora nie byłaby więc zadaniem trudnym. O przywróceniu mu dawnej świetności mówi się już od lat 50. XX wieku. W latach 1974-1983 zespół architektów z Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem prof. Elżbiety Dąmbskiej-Śmiałowskiej wykonał projekt rekonstrukcji całości zabudowań. W tym samym czasie Ministerstwo Obrony pozyskało środki na odbudowę pałacu z przeznaczeniem na utworzenie tam ośrodka wypoczynkowego. Wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981 roku zahamowało jednak wszelkie plany i prace.

Obecnie zabezpieczeniem ruin i promowaniem pałacu Krzyżtopór zajmuje się Urząd Gminy Iwaniska. W latach 2010-2013 zrealizowana została inwestycja „Zamek Krzyżtopór markowym produktem województwa świętokrzyskiego”. W jej ramach wykonano szereg prac tj.: zabezpieczenie struktury zabytku poprzez przeprowadzenie prac konserwatorskich na murach Zamku, adaptacja pomieszczeń na potrzeby obsługi ruchu turystycznego w bastionie „Smok” bez naruszenia oryginalnej bryły (w tym budowę sali konferencyjnej, sali wystawowej), wymiana zadaszeń, wykonanie posadzki dziedzińca, częściowa rekonstrukcja budynku bramnego, wykonanie tras zwiedzania, częściowa rekonstrukcja ogrodów różanych, zagospodarowanie terenu przed zamkiem, budowa parkingu, przeprowadzenie akcji promocyjnej oraz stworzenie iluminacji pozwalającej na nocne zwiedzanie.

Krzyżtopór – zwiedzanie

Od lat 90. Krzyżtopór jest udostępniony do zwiedzania turystom. Aktualnie (stan na lipiec 2022 roku) godziny otwarcia są następujące:

- w sezonie turystycznym od 1 kwietnia do 31 sierpnia od 8.00 do 20.00;
- w sezonie turystycznym od 1 września do 31 października od 8.00 do 18.00;
- poza sezonem turystycznym od 1 listopada do 28 lutego w godzinach od 8.00 do 16.00;
- poza sezonem turystycznym od 1 marca do 31 marca w godzinach od 8.00 do 18.00

W pałacu oferowanych jest pięć tras zwiedzania. Na jedną z nich (zwiedzanie piwnic) konieczne jest zabranie ze sobą latarki. Krzyżtopór oferuje ponadto zwiedzanie nocne, organizację warsztatów czy wynajem powierzchni pod organizację różnorakich wydarzeń. Ceny biletów wstępu, cena usługi przewodnika oraz ceny atrakcji dodatkowych są podane na stronie internetowej pałacu Krzyżtopór.

Czytaj też:
Wawel. Rezydencja polskich monarchów, kolebka polskościCzytaj też:
Zamek Świny. Malownicze ruiny w końcu odnowioneCzytaj też:
Wakacyjne wycieczki na jeden dzień. Sanktuaria w Polsce, które warto zobaczyć