Kim był bajeczny protoplasta pierwszej dynastii polskich władców? Jak do postaci Piasta odnosili się etnografowie? I jak wyglądała recepcja motywu legendarnego Piasta w sztuce i literaturze?
Piast Kołodziej - legenda czy trochę prawdy?
W „Kronice” Galla Anonima Piast przedstawiony jest jako syn Chościska, mąż Rzepki, który serdecznie przyjął tajemniczych boskich posłańców w czasie postrzyżyn swojego syna Siemowita. Piast, który był ubogim oraczem, a mimo to ugościł przybyszy (inaczej, niż dumny książę Popiel, który pierwej wygnał ich spod zamku) został scharakteryzowany jako mąż prawy i dobrego serca. W nagrodę za gościnność ubogiego Piasta, przybysze podczas przyjęcia dokonali cudu pomnożenia picia i jedzenia, zaś syn ubogiego oracza Siemowit z boskiej woli został księciem – następcą złego władcy Popiela.
O ile przekaz Galla Anonima został powtórzony bez większych modyfikacji przez Wincentego Kadłubka, o tyle już w Kronice Wielkopolskiej pojawia się wersja, że to Piast, a nie Siemowit objął władzę bezpośrednio po rządach Popiela. Z kolei Jan Długosz dodał jeszcze, że wybór Piasta dokonał się w obliczu najazdu sąsiadów po śmierci Popiela, co miało mieć miejsce w 954 lub w 964 roku.
Ponadto – wedle zapisu Długosza – to Piast miał stać za decyzją o przeniesieniu stolicy księstwa z Kruszwicy do Gniezna, zaś w pałacu książęcym, jako symbol swego niskiego urodzenia nowy książę kazał zawiesić parę chłopskich sandałów. Z kolei zawodem kołodzieja Piast został „obdarzony” w przekazie Marcina Bielskiego.
Według historyków, m.in. Jacka Banaszkiewicza, dzieje „dobrego” Piasta, stojącego w opozycji do „złego” Popiela miały legitymizować przejęcie władzy przez dynastię Piastów. Postać Piasta stała się z czasem symbolem pracowitości i uczciwości. W Piaście i w jego kolejnych dynastycznych następcach, miała być zaklęta „polska dusza” – stąd w dobie sarmatyzmu i demokracji szlacheckiej, podczas elekcji stało się słynne zawołanie o „królu Piaście”, a więc polskim kandydacie, który odznaczałby się cechami legendarnego protoplasty pierwszej polskiej dynastii.
W późniejszym okresie Piast zaczął funkcjonować jako symbol cnotliwego, pracowitego chłopa – stąd m.in. jego postać stała się patronem Polskiego Stronnictwa Ludowego. Jednakże, paradoksalnie, to właśnie w kulturze ludowej postać Piasta była przez długi czas czymś w rodzaju „terra incognita”. Jak pisała Violetta Wróblewska: „Trudno w pracach etnografów z XIX w. znaleźć przykłady wskazujące na znajomość postaci Piasta wśród ludu. Pośrednio potwierdzają ten fakt także wypowiedzi zbieraczy, m.in. Jerzego Wojciecha Szulczewskiego z 1898 r., próbujących bezskutecznie pozyskać tego typu materiał. Postać bajecznego władcy pojawia się sporadycznie w oralnych przekazach w XX wieku, co można tłumaczyć wpływem edukacji szkolnej i budzeniem się tożsamości narodowej, której integralnym składnikiem była znajomość dziejów ojczystych. W 1902 r. odnotowano np. jednostkowe przykłady pieśni i podań historycznych o Piaście, ale pozostających pod wyraźnym wpływem średniowiecznych kronik”.
Sytuacja kompletnie odwrotna miała miejsce w literaturze i sztuce tego okresu. Dla twórców epoki romantyzmu i Młodej Polski Piast stał się inspiracją. Jak wyliczała Violetta Wróblewska: „Juliusz Ursyn Niemcewicz w »Śpiewach historycznych« zamieścił tekst pt. »Śpiew I. Pias«, Mieczysław Romanowski napisał dramat »Popiel i Piast. Tragedia w pięciu aktach«, Józef Ignacy Kraszewski przywołał postać władcy w powieści »Stara baśń« (1876), a Franciszek Wężyk stworzył poemat »Piast«(1878). Nie brak również dzieł malarskich z XIX i początku XX w. przedstawiających czyny bajecznego księcia, jak obraz Kornelego Szlegla »Pielgrzymi u Piasta«, Wojciecha Gersona »Piast i Rzepicha«, Witolda Pruszkowskiego »Piast« i Włodzimierza Tetmajera »Piast«”.
Dziś postać Piasta Kołodzieja stała się także jedną z trakcji turystycznych Polski północno-zachodniej. W Złotowie znajduje się jego pomnik, zaś imieniem Piasta nazywane są często karczmy, zajazdy etc. Legenda o Piaście Kołodzieju znalazła się także w kanonie lektur szkolnych.
Czytaj też:
Kinga. Wnuczka cesarza, węgierska królewna, święta księżnaCzytaj też:
Legendy polskie. Legenda o Bazyliszku. Jakie są korzenie jednego z najpopularniejszych warszawskich podań?Czytaj też:
Legenda o królu Popielu. Czy tkwi w niej ziarno prawdy?