Księga Umarłych to nazwa wprowadzona przez archeologa Karla Richarda Lepsiusa w pierwszej połowie XIX wieku. Sami Egipcjanie nazywali swą księgę „Księgą wyjścia w ciągu dnia”.
W drodze ku wieczności
Księga Umarłych była kolejną z egipskich ksiąg dotyczących obrządków pogrzebowych i kultu zmarłych. W czasach Starego Państwa za zbiór tego typu tekstów uważa się Teksty Piramid. Z czasów Średniego Państwa pochodzą zaś Teksty Sarkofagów.
Księga Umarłych rozpoczyna się słowami:
Rzeka płynie na północ, wiatr dmie na południe.
Każdy człowiek ma swoją godzinę.
Księga Umarłych to zbiór obejmujący niemal 200 rozdziałów. Zawarto w nim magiczne teksty, zaklęcia, pieśni oraz rysunki, które miały ułatwić zmarłemu przejście ze świata żywych do świata zmarłych oraz wskazać mu właściwą drogę do raju. Teksty należące do Księgi Umarłych zapisywano na papirusowych zwojach.
Księgi powstały około 1600-1500 lat p.n.e. w czasach XVIII dynastii. Nieco później, w czasie, kiedy Egiptem rządziła XXI dynastia, pojawiać zaczęły się Księgi Umarłych wypełnione wyłącznie rysunkami. W owym czasie niektóre sarkofagi zaczęto dekorować tekstami i ilustracjami z Księgi. Papirus zawierający Księgę Umarłych wkładano do środka sarkofagu. Wcześniej istniał ponadto zwyczaj zdobienia ścian całego grobowca tekstami z Księgi, jednak ilość zdobień i ich rodzaj zależał już od zamożności człowieka, którego pochówek przygotowywano.
W pewnym sensie, zwłaszcza w czasach Nowego Państwa, istniała masowa produkcja tego typu Ksiąg. Za odpowiednią opłatą można było zamówić Księgę Umarłych dla swego bliskiego zmarłego. Osoba, której zlecało się jej napisanie wpisywał w Księdze imię zmarłego.
Księga Umarłych była swego rodzaju drogowskazem. Opisywała mityczną krainę Duat – „krainę cieni”, informowała o bogach lub demonach, których człowiek mógł spotkać po śmierci. Teksty zawierały wiele, nawet bardzo dokładnych, „topograficznych” wskazówek, jak dotrzeć do Pola Jaru (Pola Trzcin; tak w mitologii egipskiej określano raj, miejsce, gdzie trafiali ludzie sprawiedliwi). W tekstach Księgi znaleźć można było także zaklęcia, które miały pomóc zmarłemu w podróży przez zaświaty, łącznie z instrukcją, jak prawidłowo należy je wymawiać.
Kiedy zmarłemu człowiekowi udało się już przebyć całą krainę wieczności i stawał w końcu przed bogami Górnego i Dolnego Egiptu, musiał się „wyspowiadać”. Księga Umarłych podpowiadała, co wówczas należało powiedzieć. Spowiedź ta określana jest jako „spowiedź negatywna”:
„Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu prawdy, nie znałem zła, nie popełniałem grzechów. Nigdy nie starałem się być pierwszym ani też, by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie robiłem tego co jest wstrętne bogom. Nie oczerniałem sługi wobec przełożonego jego, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu. Nie pomniejszałem ofiar w świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, nie zabierałem placków duszom zmarłych. Nie oddawałem się rozpuście ani samogwałtowi”.
Księga Umarłych w Sakkarze
W styczniu 2023 roku egipscy archeolodzy z Ministerstwa Turystyki i Starożytności, podczas prac badawczych w Sakkarze, poinformowali o znalezieniu w jednym z grobowców kompletnego papirusu zawierającego teksty z Księgi Umarłych. Grobowiec, w którym znaleziono – mierzący aż 16 metrów papirus – znajduje się niedaleko piramidy Dżasera, wokół której powstała przez wieki dość pokaźna nekropolia. Piramida została wybudowana około 2600 roku p.n.e., zaś grobowiec, w którym znaleziono Księgę datuje się na okres pomiędzy 700 a 330 rokiem p.n.e.
O wyjątkowości znaleziska świadczy przede wszystkim to, że papirus jest kompletny. Jak wskazują badacze, ostatni tak dobrze zachowany papirus znaleziono w Sakkarze ponad 100 lat temu. Na inny papirus zawierający fragmenty Księgi Umarłych natrafiono w tym miejscu rok wcześniej, lecz był on zdekompletowany i częściowo uszkodzony.
Choć Ksiąg Umarłych znaleziono ich stosunkowo wiele, to każda z nich zawiera trochę inne teksty, a więc dostarcza także innych, nowych informacji. Ostatnie znalezisko z Sakkary daje nadzieję na jeszcze lepsze poznanie starożytnych rytuałów oraz wierzeń Egipcjan żyjących przed tysiącami lat.
Czytaj też:
Tutanchamon, jego grobowiec i klątwa. Największe odkrycie w historii archeologiiCzytaj też:
Dzieci na tronie. Sześciu młodych monarchów, którzy zmienili bieg historiiCzytaj też:
"Polskie piramidy" z Kujaw. Grobowce tysiąc lat starsze od egipskich