W latach 1507-1508 trwała wojna polsko-moskiewska, która zakończyła się podpisaniem pokoju wieczystego z Wielkim Księstwem Moskiewskim, który potwierdzał moskiewskie zdobycze terytorialne z lat wcześniejszych. Umowa pozostawała w mocy przez kolejne trzy lata. Polski król Zygmunt I Stary nie zamierzał jednak dłużej respektować postanowień tego niekorzystnego układu.
W stronę konfliktu
W 1512 roku Rzeczpospolita porozumiała się z Chanatem Krymskim. Tatarzy, za wiedzą polskiego króla, rozpoczęli regularne najazdy na Księstwo Moskiewskie. Dla władcy Moskwy Wasyla III było to jednoznaczne z wypowiedzeniem wojny.
W listopadzie 1512 roku wojska moskiewskie zaatakowały Litwę pustosząc jej ziemię i raz po raz ścierając się z siłami litewskimi. Wiosną 1514 roku Wasyl przystąpił do kolejnego już oblężenia Smoleńska. W lipcu miasto poddało się i Moskwa je zajęła. Ten czyn musiał spotkać się z reakcją Krakowa. W stronę Smoleńska wyruszyły wojska polsko-litewskie (liczące około 35 tysięcy żołnierzy) pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego, księcia Konstantego Ostrogskiego. Ich celem było odbicie ziemi smoleńskiej z rąk wroga.
W tym czasie Wasyl III szukał sojuszników. Znalazł ich w Cesarstwie Niemieckim i Państwie Zakonnym. Z Moskwą sprzymierzyli się cesarz Maksymilian I Habsburg oraz Albrecht Hohenzollern. Sprzymierzeńcy liczyli, że po wygranej wojnie z Rzeczpospolitą uda się podzielić jej ziemie.
Wojska moskiewskie wyruszyły jeszcze w lipcu pod Orszę, aby zamknąć Rzeczpospolitej przeprawy przez Dniepr i zmusić jej żołnierzy do wycofania lub przeprawy w kontrolowanym przez Moskwę miejscu. Większość moskiewskich oddziałów rozbiła obóz pomiędzy Orszą a Dubrownem (spora część rozproszyła się, zabezpieczając miasta). Polacy zaskoczyli jednak Moskali i w nocy z 7 na 8 września 1514 roku przeprawili się przez rzekę z dala od strzeżonych miejsc, 5 kilometrów od Orszy. Wojska, w liczbie, 25 tysięcy żołnierzy (część armii została przydzielona np. do obsadzenia miast) prowadził hetman Konstanty Ostrogski. Kolejne oddziały, tzn. siły sojusznicze, szły pod wodzą wojewody kijowskiego Jerzego Herkulesa Radziwiłła i składały się z 15 tysięcy jazdy litewskiej oraz około 11 tysięcy innych wojsk. Przeprawa odbyła się po dwóch mostach pontonowych, w miejscu, które Ostrogski znał z poprzedniej bitwy pod Orszą (1508).
Bitwa pod Orszą
Rankiem 8 września wojska polsko-litewskie stały już na równinie pod Orszą naprzeciwko sił moskiewskich. Moskale liczyli, że Rzeczpospolitą uda się szybko pokonać – jej oddziały stały w niekorzystnym miejscu, w zakolu rzeki, gdzie można je było łatwiej okrążyć. Ostrogski miał jednak plan: postanowił wykorzystać ukształtowanie terenu i znajdujący się nad Dnieprem wąwóz obsadził piechotą i artylerią.
Pierwsze godziny bitwy nie przyniosły rozstrzygnięcia. Moskalom udawało się wycofać, zanim Polacy zadali im znaczniejsze straty. Wtedy książę Ostrogski postanowił wykorzystać przygotowaną wcześniej zasadzkę. Dowódcy zarządzili pozorowany odwrót. Moskwa była przekonana, że siły Rzeczpospolitej cofają się i spora ich część ruszyła za nimi. Moskiewska konnica jechała w stronę wąwozu, gdzie czekały już polskie działa. Oddziały zostały rozbite. Był to początek klęski Moskwy w bitwie pod Orszą.
Wojska polsko-litewskie atakowały kolejne oddziały moskiewskie, które musiały ustąpić pod impetem ataków wspieranych przez artylerię, którą Moskwa nie dysponowała. Część polskich oddziałów goniła Moskali przez kolejne cztery kilometry, aż do rzeki Kropiwna.
Bitwa pod Orszą zakończyła się tego samego dnia, 8 września 1514 roku. Moskwa straciła sporą, lecz nieznaną dokładnie liczbę wojsk (od kilku do kilkunastu tysięcy). Wielu dowódców dostało się do niewoli. Po stronie wojsk Rzeczpospolitej zginęło około 1-2 tysiące żołnierzy.
Bitwa pod Orszą nie zdecydowała o odebraniu Moskwie Smoleńska, choć właśnie to było głównym celem wyprawy. Niemniej, Rzeczpospolitej udało się rozbić wrogie wojska i zatrzymać jej ofensywę. Król Zygmunt Stary umocnił swoją pozycję na arenie międzynarodowej i rozbił jednocześnie – co było bardzo istotne – sojusz pomiędzy Wasylem III a Maksymilianem Habsburgiem. Polepszyły się także relacje z Habsburgami, co przyczyniło się do zorganizowania w roku 1515 zjazdu wiedeńskiego.
Bitwa pod Orszą przyniosła wielką sławę księciu Konstantemu Ostrogskiemu, którego ochrzczono mianem „Scypiona Ruskiego” (od słynnego rzymskiego wodza, Scypiona Afrykańskiego).
W drugiej połowie XIX wieku odnaleziono obraz przedstawiający bitwę pod Orszą datowany na rok (około) 1525. Autor obrazu nie jest znany. Początkowo sądzono, że jest to dzieło Jorga Breu (starszego), jednak z czasem historycy doszli do wniosku, że autorem jest malarz związany z kręgiem Lucasa Cranacha starszego. Obraz przedstawia kilka scen bitewnych z lotu ptaka, jakie rozegrały się pod Orszą. Jest to jedyne tego typu dzieło w polskim malarstwie epoki renesansu.
Czytaj też:
W cieniu Monomacha. Jak pomagaliśmy Moskwie budować własne kompleksyCzytaj też:
Bitwa pod Kłuszynem. Polskie zwycięstwo, które do dziś wywołuje w Rosjanach traumęCzytaj też:
Pierwsza wojna Polski z carską Rosją. Iwan IV Groźny pokonany