Panowanie Augusta III Sasa zostawiło po sobie znane powiedzenia: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa” oraz „Za króla Sasa mnogo chleba i miasa (czyli mięsa)”. Wydawałoby się zatem, że rządy ostatniego z Wettynów przyniosły Rzeczpospolitej dobrobyt i stabilizację. Dlaczego zatem większość historyków bezlitośnie ocenia jego panowanie?

Jedną z negatywnych ocen wystawił Władysław Konopczyński, który w „Dziejach Polski nowożytnej” nakreślił taki oto portret władcy:

„Ten od urodzenia desygnowany król polski nie raczył się nigdy nauczyć języka przyszłych poddanych, poprzez magnatów nigdy nie spróbował podać ręki zdrowszym żywiołom szlacheckim ani mieszczańskim. Z ładnego, pulchnego młodzieńca zrobiła się ciężka bryła mięsa i tłuszczu, z każdym rokiem apatyczniejsza i bezmyślniejsza. W końcu dojdzie do tego, że król elektor całe dnie spędzać będzie na strzyżeniu papieru, strzelaniu do psów lub policzkowaniu błaznów, w najlepszym razie na polowaniach, które odpowiednio urządzone, zakrawały raczej na wielką rzeź spędzonej zwierzyny niż na ćwiczenia sportowe. Jedyną namiętność szlachetniejszą zachował August Otyły – upodobanie do klasycznego malarstwa: dowodem nabyta przezeń do Galerii Drezdeńskiej Madonna Sykstyńska; jedno uczucie wywrze wpływ na jego politykę – uczucie niczym nieusprawiedliwionej dumy. I jeden jedyny instynkt tego leniwego, rubasznego króla zostawi po sobie pokaźne rezultaty – instynkt rozrodczy. Dość powiedzieć, że ze swoją brzydką żoną Marią Józefą spłodził August ni mniej ni więcej, tylko pięciu synów i sześć córek”.

Czy tak skrajnie surowa ocena jest uzasadniona?

Wybór pod carskim okiem

August III Wettyn urodził się w Dreźnie 7 października 1696 roku. Był jedynym dzieckiem elektora Saksonii Fryderyka Augusta I Wettyna, późniejszego króla Polski Augusta II, i jego żony Krystyny Eberhardyny. W młodości odebrał bardzo staranne wykształcenie – obejmowało ono naukę języka niemieckiego, łaciny, rosyjskiego oraz polskiego. Ponadto młody książę zgłębiał tajniki fizyki, chemii, matematyki, geometrii, astronomii, medycyny. Ćwiczył także jazdę konną. Jego naukowa podróż po dworach europejskich, trwała aż 8 lat.

August II Mocny, przewidując swego potomka na następcę na tronie polskim, wpłynął na syna, aby ten dokonał potajemnej konwersji z luteranizmu na katolicyzm, co miało miało sprawić, aby Polacy spoglądali na niego łaskawszym okiem. Książę posłuchał ojca i dokonał tego aktu 27 listopada 1712 r. w prywatnej kaplicy legata papieskiego.

Śmierć Augusta II (na początku 1733 r.) otworzyła dla jego syna drogę do korony Polski, choć początkowo wydawało się, że szlachta poprze raczej Stanisława Leszczyńskiego, który zresztą został ogłoszony królem na sejmie elekcyjnym zwołanym po śmierci Augusta II. Czy to zatrzymało „apetyty” Augusta III? Absolutnie nie. Mając wsparcie Prus (zrzekł się praw do tronu cesarskiego w Austrii) oraz Rosji (w jej strefę wpływów oddał Kurlandię) wkroczył z wojskami saskimi i rosyjskimi do Polski. Na wieść o zbliżających się wojskach saskich część szlachty (głównie litewskiej magnaterii) przyłączyła się do secesjonistów, a sam Leszczyński musiał uciekać z Warszawy do Gdańska. August III – pod osłoną rosyjskich bagnetów – został wybrany królem 5 października 1733 r., a 17 stycznia 1734 r. w katedrze na Wawelu został koronowany na króla Polski. To jednak nie uspokoiło nastrojów szlachty. Wojna między stronnikami Leszczyńskiego i Augusta III trwała aż do 1736 r., do czasu, gdy podczas sejmu pacyfikacyjnego oficjalnie potwierdzono tytuł królewski Wettyna.

Król z doskoku

Choć jako król Polski August III nie prowadził wojen zewnętrznych, to jego zaangażowanie jako elektora Saksonii w wojny śląskie odbiło się rykoszetem na Rzeczpospolitej. Po sromotnej porażce Saksonii z wojskami pruskimi podczas II wojny śląskiej, w zajętym przez Prusaków Dreźnie przechwycono, przechowywane w saskiej mennicy, matryce do bicia polskiej monety. Rozpoczęło się masowe fałszowanie polskich środków płatniczych, a straty z tego tytułu dla Rzeczpospolitej Obojga Narodów szacuje się na kwotę 200 milionów złotych.

Zaaferowany sprawami Saksonii August III rzadko przebywał w Rzeczpospolitej, co przełożyło się na postępujący rozkład państwa. Jak pisał Paweł Tyszka:

„W ciągu kilku następnych lat obawa przed wkroczeniem do Saksonii wojsk zarówno pruskich, jak i cesarskich nie malała, dlatego też August III coraz rzadziej i krócej przebywał w Rzeczypospolitej, co znów doprowadziło do rozluźnienia jego kontaktów z polskimi poddanymi i spadek zainteresowania sprawami królestwa. Monarcha zobowiązał najwyższych urzędników koronnych i litewskich do dłuższych pobytów w Dreźnie. Stale przy królu miał rezydować któryś z kanclerzy, podkanclerzych lub referendarzy w celu prezentowania bieżących spraw monarchii polsko-litewskiej i realizacji poruczeń monarchy. Na początku lat 40. XVIII wieku August III postanowił odsunąć od władzy w Rzeczypospolitej ród Potockich oraz ich adherentów (stronników) i oprzeć swoje rządy na familii Czartoryskich, licząc, że przy ich poparciu uda się przeprowadzić reformy wewnętrzne państwa. Niestety, zerwanie kolejnych sejmów z lat 1744 i 1746 obnażyło słabość monarchii rozdartej walkami między zwalczającymi się fakcjami (partiami) magnackimi mającymi układy i szukającymi oparcia na dworach państw ościennych. Około 1750 r. drogi dworu królewskiego i rodziny Czartoryskich rozeszły się. W ostatnich latach panowania August III utracił de facto kontrolę nad Rzecząpospolitą i jej poddanymi, a fiasko kolejnych prób reformy państwa w oparciu o różne stronnictwa polityczne zniechęciło go do dalszej aktywności. Panujący w kraju system anarchii najtrafniej podsumowuje ukute wówczas określenie: »Polska nierządem stoi«”.

Okres panowania Augusta III Sasa to, mimo wszystko, czas względnej prosperity gospodarczej – szczególnie ożywiły się stosunki handlowe z Saksonią i Turcją. Zauważalne zmiany miały miejsce w Warszawie, w której – z inicjatywy króla – poczyniono liczne inwestycje, m.in. rozbudowano Zamek Królewski oraz zrealizowano tzw. Oś Saską – nowoczesne założenie urbanistyczne łączące pałac z Ogrodem Saskim i Krakowskim Przedmieściem. W Warszawie wybudowano także Operalnię – pierwszy publiczny teatr operowy oraz oddano do użytku Bibliotekę Załuskich. W mieście powołano także Komisję Brukową, która wytyczała nowe arterie komunikacyjne, poprawiała stan istniejących ulic oraz nadzorowała miejską higienę.

W kwietniu 1763 r. schorowany król wyjechał z Rzeczpospolitej i już nigdy do niej nie wrócił – zmarł 5października 1763 w Dreźnie. Jego ciało zostało pochowane w tamtejszej Katedrze Św. Trójcy.

Czytaj też:
August II Mocny. Co pozostawił po sobie, prócz dzieci, pierwszy z Wettynów na polskim tronie?Czytaj też:
Kuzynki, żony, kochanki – życie prywatne Stanisława Augusta PoniatowskiegoCzytaj też:
Stanisław Leszczyński. Arcypolski król czy pechowy wygnaniec? Życiorys na kilka filmówCzytaj też:
QUIZ: Mało znani polscy władcy. Sprawdź, co o nich wiesz!