Hagia Sophia (Hagia Sofia), kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu ma historię niemal tak starą, jak samo Cesarstwo Bizantyńskie. Choć świątynia stoi w mieście nazwanym przez Turków Stambułem po dziś dzień, to od dawna nie jest już świątynią chrześcijańską.

Przez wiele lat po upadku Konstantynopola w roku 1453, Hagia Sophia pełniła funkcję meczetu. W późniejszym czasie islamski dom modlitwy zamieniono w muzeum, co w pewien sposób uradowało nawet chrześcijańskich wiernych, którzy wciąż z niekrywanym sentymentem patrzą na potężne mury konstantynopolitańskiej świątyni. Od niedawna jednak Hagia Sophia ponownie została przekształcona w meczet. Decyzja prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdoğana została potraktowana jako uderzenie w chrześcijańską społeczność mieszkającą w Turcji. Dała ona także wyraźny znak, że Turcja nie zamierza dłużej iść ścieżką wytyczoną przez reformy Mustafy Kemala Atatüra. Współczesna Turcja szuka własnej drogi i odrzuca dość wyraźny, istniejący od wieku rozdział religii od spraw państwowych.

Magna Ecclesia

Pierwszym kościołem na miejscu, gdzie później stanęła Hagia Sophia, czyli kościół Mądrości Bożej, była Magna Ecclesia (Wielki Kościół). Został wybudowany w połowie IV wieku n.e. za panowania cesarza Konstantyna Wielkiego lub jego syna Konstancjusza II, a więc krótko po tym, jak niewielka miejscowość Bizantion (Byzantion) nad Bosforem została przemianowana na Konstantynopol i ustanowiona nową stolicą Cesarstwa Rzymskiego. Był to wówczas największy kościół w mieście, których zresztą nie znajdowało się tam jeszcze wtedy zbyt wiele. Źródła mówią na pewno o dwóch innych: Hagia Irene (Kościele Świętego Pokoju) oraz Kościele Świętych Apostołów.

Wielki Kościół (wybudowany głównie z drewna) uległ zniszczeniu podczas zamieszek w Konstantynopolu w 404 roku. Dekadę później w jego miejscu rozpoczęto budowę kolejnej świątyni. Działo się to za panowania Teodozjusza II.

Drugi kościół zwany już niekiedy Hagia Sophia (czy taka nazwa obowiązywała dla pierwszego kościoła – tego do końca nie wiadomo) czy też wciąż Wielkim Kościołem, wybudowano w jednym kompleksie z katedrą Hagia Irene. Obie świątynie otoczone były jednym murem i posługiwali w nich ci sami duchowni. Cześć murów kościoła Teodozjusza II, wraz z wejściem, fragmentami rzeźb i kolumnami, jest wciąż widoczna – natknięto się na nie podczas prac archeologicznych w latach 30. XX wieku w okolicy zachodniego wejścia do justyniańskiej Hagii Sophii.

Drugi Wielki Kościół był jeszcze bardziej monumentalny. Wejście do kościoła miało złocone drzwi skierowane na zachód. W środku znajdowała się górna galeria. Podłoga wewnątrz została przyozdobiona wyszukanymi wzorami mozaik z epoki teodozjańskiej, których fragmenty przetrwały do dzisiaj. Do świątyni wchodziło się przez zdobiony propylon, przed którym znajdowały się strome, monumentalne schody opadające w stronę zatoki Złoty Róg, co oznacza, że widok sprzed świątyni musiał być wyjątkowo piękny.

Wielki Kościół Teodozjusza II także nie przetrwał w całości – został zniszczony w czasie powstania Nika, które wybuchło w styczniu 532 roku za panowania Justyniana Wielkiego. Prokopiusz z Cezarei, jeden z największych bizantyńskich historyków, tak opisywał tamte wydarzenia:

„I aby pokazać, że [buntownicy] chwycili za broń nie tylko przeciwko cesarzowi, ale nie mniej przeciwko samemu Bogu, gdyż byli bezbożnymi nędznikami, mieli czelność podpalić Kościół Chrześcijan, który mieszkańcy Bizancjum nazywają »Sophia«, epitet, który najwłaściwiej wymyślili dla Boga, którym nazywają Jego świątynię; a Bóg pozwolił im popełnić tę bezbożność, przewidując, w jaki obiekt piękna ta świątynia miała zostać przemieniona”.

Kościół Mądrości Bożej – burzliwe dzieje

23 lutego 532 roku, zaledwie kilka tygodni po zburzeniu drugiej bazyliki, cesarz Justynian I zainaugurował budowę trzeciej, zupełnie nowej bazyliki, większej i bardziej majestatycznej niż jej poprzedniczki. Hagia Sophia, kościół który powstał z rozkazu cesarza Justyniana Wielkiego, był największą świątynią na świecie przez niemal tysiąc lat, aż do wybudowania katedry w Sewilli w 1507 roku.

Projekt architektoniczny nowego kościoła przygotowywali Izydor z Miletu oraz Antemiusz z Tralles. Budowę rozpoczęto jeszcze w 532 roku. Łącznie do prac związanych ze wzniesieniem kościoła Mądrości Bożej zatrudniono 10 tysięcy osób.

Hagia Sohia została połączona w jednym kompleksie z kościołem Hagia Irene oraz z pałacem cesarskim Bukoleon. Świątynię i pałac łączył otwarty plac (Augustaeum). Nieopodal znajdowała się monumentalna Cysterna Bazyliki.

Pierwotnie zewnętrzne mury kościoła pokryto marmurową okładziną, która sprawiała, że świątynia miała lśniący wygląd i była dobrze widoczna z morza. Wnętrze wyłożone było polichromowanymi marmurami, a także zielonymi, białymi, fioletowymi oraz porfirowymi i złotymi mozaikami. Nawet Prokopiusz z Cezarei, który nie szczędził w swoich kronikach złośliwości różnym możnym, a nawet samej cesarskiej rodzinie, był zachwycony nową świątynią. Pisał: „gdyby ktoś zapytał chrześcijan przed spaleniem [drugiego kościoła], czy byłoby ich życzeniem, aby kościół został zniszczony, a taki jak ten zajął jego miejsce (…), wydaje mi się, że modliliby się, aby ich kościół został natychmiast zniszczony, aby budynek mógł zostać wybudowany w obecnym kształcie”. Sam Justynian Wielki także był dumny z tego, co za jego panowania udało się wybudować. Widząc ukończoną świątynię miał powiedzieć: „Salomonie, przewyższyłem cię”.

*

Hagia Sophia została konsekrowana 27 grudnia 537 roku. Świątynia Mądrości Bożej została siedzibą Patriarchatu Konstantynopola i miejscem, gdzie odbywały się najważniejsze ceremonie cesarskiego dworu, w tym koronacje cesarskie.

Trzęsienia ziemi z lat 553, 557 i 558 spowodowały poważne uszkodzenia w konstrukcji kościoła. Zawaliła się m.in. wschodnia półkopuła, która uszkodziła ołtarz i ambonę. Renowacją zajął się Izydor Młodszy, siostrzeniec Izydora z Miletu. Całe sklepienie wówczas rozebrano i odbudowano od nowa, wyższe o ponad 6 metrów od poprzedniego, co dało świątyni zewnętrzną wysokość ponad 55 metrów. Przebudowę ukończono w 562 roku, a ponowne poświęcenie Hagii Sophii nastąpiło 23 grudnia tego samego roku.

Hagia Sophia była przez wieki świadkiem wielu doniosłych wydarzeń z dziejów Cesarstwa Bizantyńskiego. To tutaj kierowali się wszyscy cesarze na koronację, a także zmierzali, niosąc złoconą ikonę Matki Bożej, po zwycięskich kampaniach wojennych.

Kościół Mądrości Bożej dawał schronienie uciekinierom, był azylem dla prześladowanych, a czasem nawet dla zwykłych przestępców, choć tę praktykę często potępiano. Na jej terenie rozgrywały się czasem rodzinne dramaty i… kłótnie w łonie cesarskiej rodziny.

W 726 roku cesarz Leon III Izauryjczyk wydał szereg edyktów zakazujących kultu wizerunków, nakazując swojej armii zniszczenie wszelkich ikon. Zapoczątkowało to okres ikonoklazmu bizantyńskiego, a zarazem konfliktu wewnętrznego pomiędzy zwolennikami kultu wizerunków a obrazoburcami. Kult wizerunków powrócił na krótko za panowania cesarzowej Ireny. W 815 roku cesarz Leon V Armeńczyk ponownie nałożył zakaz czczenia ikon. Drugi ikonoklazm zakończył się w roku 843 wraz z panowaniem cesarzowej Teodory. Ikonoklazm wyrządził w Bizancjum wiele szkód. Zniszczono wówczas wiele cennych ikon oraz wizerunków Jezusa, Maryi, świętych. Ucierpiała także Hagia Sophia. Kolejne nieszczęścia dla kościoła Mądrości Bożej przyszły w 859 oraz w 869 roku i były spowodowane pożarem oraz trzęsieniem ziemi.

W 957 roku w Hagii Sophii doszło do chrztu księżnej Olgi Kijowskiej, wdowy po Igorze Rurykowiczu, panującej w imieniu ich syna Światosława w Rusi Kijowskiej. Chrzest Olgi, która przyjęła podczas sakramentu imię Helena, rozpoczął proces chrystianizacji całej Rusi (warto zaznaczyć, że „potomkami” księżnej Olgi są dzisiejsi Ukraińcy, a nie Rosjanie).

Największych zniszczeń świątyni dokonały wojska krzyżowców, które w 1204 roku zajęły Konstantynopol. Cała świątynia została przetrząśnięta w poszukiwaniu kosztowności. Według relacji kronikarzy miało dochodzić do bezczeszczenia świętych miejsc. W czasie panowania krzyżowców w Konstantynopolu, Hagia Sophia była miejscem koronacji cesarzy (samozwańczego) Cesarstwa Łacińskiego.

Wnętrze kościoła Mądrości Bożej zostało niemal zupełnie zrujnowane. Do prac renowacyjnych przystąpiono dopiero po odzyskaniu Konstantynopola przez cesarza Michała VII Paleologa w 1261 roku. Odbudowa Hagii Sophii trwała wiele kolejnych lat, nadzorowana przez kolejnych cesarzy z dynastii Paleologów.

29 maja 1453 roku Turcy osmańscy zdobyli Konstantynopol. Cesarstwo Bizantyńskie upadło.

Kilka dni przed zajęciem miasta, Hagia Sophia miała być, według niektórych ówczesnych historyków, miejscem, gdzie ukazał się znak, dowód, że miasto lada chwila zostanie zdobyte. W ostatnich dniach oblężenia Konstantynopola niebo nad kościołem Hagia Sophia rozjaśniło się. Wielu ludzi zebrało się wówczas wokół kościoła i ujrzało u szczytu okien wielki płomień, który jakby wychodził ze świątyni i wznosił się do góry. Przerażeni mieszkańcy stolicy zinterpretowali ten widok tak, że oto sam Duch Święty opuszcza ich miasto, a więc koniec musi być już bliski.

W tych ostatnich dniach istnienia Cesarstwa Bizantyńskiego Hagia Sophia stała się miejscem, gdzie skupili się Bizantyńczycy. Kościół był ich ostatnią nadzieją, w jego murach mieli być bezpieczni, tu mieli czekać cudu. We wnętrzu świątyni Mądrości Bożej trwały nieustające modlitwy, opatrywano rannych, starano się wykarmić wszystkich potrzebujących. Tu zgromadził się cały lud Konstantynopola, wszyscy ci, którzy nie byli w stanie nieść broni i walczyć.

Po zajęciu miasta Turcy nie mieli jednak litości. Ludzi z kościoła wyrzucono, wielu zabito lub sprzedano w niewolę, a samą świątynię splądrowano. Przez trzy dni i noce trwała niepohamowana grabież Konstantynopola – wielkie łupy obiecał swym żołnierzom sam sułtan Mehmed Zdobywca. Po upływie wyznaczonego terminu, grabieży zaniechano. Miasto wyglądało tragicznie, choć miało zostać odbudowane – oczywiście na islamską modłę. Zdobycie Konstantynopola zbyt wiele dla Mehmeda znaczyło, aby pozwolił zrównać je z ziemią. Konstantynopol miał się odtąd stać jednym z najważniejszych miast w Imperium Osmańskim.

Jednak nawet zdobycie i zajęcie miasta przez Turków nie sprawiło, że Bizantyńczycy porzucili nadzieję na powrót nad Bosfor. Do dziś wspomina się niekiedy o wizji, jaką rzekomo miał Konstantyn Wielki – o orle pokonującym węża. Ich pojedynek symbolizuje walkę chrześcijaństwa z islamem. Zwycięstwo orła oznaczać ma powrót chrześcijan do Konstantynopola. Inna z kolei opowieść mówi o Aniele lub ostatnim cesarzu Konstantynie XI, który śpi, ukryty głęboko pod Złotą Bramą w murach Konstantynopola. Gdy wypełni się czas, zbudzi się on i pokona wszystkich wrogów, przywracając miasto tym, do których ono należy.

Hagia Sophia meczetem

Już 29 maja 1453 roku, kiedy sułtan Mehmed II wkroczył do Konstantynopola, udał się do Hagii Sophii. Kościół natychmiast przekształcono w meczet. Od razu po przybyciu władcy odbyły się tam dziękczynne modlitwy. Początkiem „konwersji” Hagii Sophii w muzułmański dom modlitwy było wypowiedzenie z ambony przez jednego z islamskich uczonych słów szahady (wyznania wiary).

Mehmed II Zdobywca bez cienia litości bombardował mury Konstantynopola, chcąc zdobyć miasto, jednak Hagii Sophii, jak wielu innych ważnych dla chrześcijan miejsc, zniszczyć nie pozwolił. Za jego panowania zresztą wielu chrześcijan cieszyło się w Konstantynopolu nawet względną swobodą. Kościoła Mądrości Bożej jednak nie dało się już chrześcijanom odzyskać.

Pierwszy minaret przy Hagii Sophii został wybudowany w roku 1481. Kolejny z nich wzniesiono z rozkazu sułtana Bajazyda II. Pod koniec XV wieku całą podłogę świątyni pokryto dywanami. Wczesnośredniowieczne mozaiki z epoki Justyniana Wielkiego zostały przykryte na kolejnych kilkaset lat. Ujrzano je ponownie dopiero w XIX wieku.

Za panowania Sulejmana Wspaniałego w Hagii Sophii umieszczono dwa ogromne świeczniki, a także zakryto tynkiem mozaiki ukazujące Jezusa i Matkę Bożą. Dzieła te odkryto dopiero w 1930 roku.

Potężna przebudowa świątyni miała miejsce w czasach Selima II. Wzniesiono wówczas kolejne dwa minarety oraz m.in. mauzoleum, które stało się miejscem pochówku licznych osmańskich władców i książąt. Kolejna duża renowacja odbyła się już w XIX wieku, w latach 1847-1849 za panowania sułtana Abdulmejida I. Wzmocnienie struktur liczącej ponad tysiąc lat budowli nadzorowali włoscy architekci. Wtedy też we wnętrzu świątyni zawieszono osiem gigantycznych medalionów z wykaligrafowanymi imionami Allaha, Mahometa, czterech pierwszych kalifów i dwóch wnuków Mahometa.

Pierwszą od 1453 roku Boską Liturgię (Mszę w obrządku wschodnim) odprawiono w Hagii Sophii dopiero w 1919 roku, po ponad 460 latach. Celebrował ją grecko-prawosławny ksiądz wojskowy Eleftherios Noufrakis.

Hagia Sophia muzeum, Hagia Sophia dziś

W 1935 roku pierwszy prezydent Turcji i założyciel Republiki Turcji, Mustafa Kemal Atatürk, przekształcił budynek Hagii Sophii w muzeum. Od tamtej pory Hagia Sophia jest nieustannie remontowana. Konserwacji poddano delikatne freski, mozaiki, zabytkowe podłogi, zdobienia.

Od 1991 roku na terenie Hagii Sophii istniało specjalne pomieszczenie przeznaczone do muzułmańskich modlitw, a od 2013 roku dwa minarety świątyni były używane przez muezzinów do regularnego wzywania do modlitwy. Od tamtej pory w Turcji trwały spory, czy Hagia Sophia powinna w całości zostać przekształcona w meczet. Głosów „za” nie brakowało w samym rządzie. W 2019 roku sam prezydent Erdoğan zapowiedział, że kościół Mądrości Bożej faktycznie zostanie wkrótce na nowo muzułmańską świątynią.

W 2020 roku rząd Turcji uczcił 567. rocznicę podboju Konstantynopola islamską modlitwą w Hagia Sophia. Decyzja Turcji została najgoręcej oprotestowana przez Grecję, która czuje się spadkobierczynią Cesarstwa Bizantyńskiego. Dezaprobatę co do tej decyzji wyraziło wiele państw, a także papież Franciszek. Hagia Sophia nadal pozostaje otwarta dla zwiedzających, oczywiście poza czasem modlitwy. Wstęp do świątyni jest bezpłatny.

*

Hagia Sophia, Kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu to jedna z najwspanialszych świątyń, jakie kiedykolwiekpowstały. Jest symbolem Cesarstwa Bizantyńskiego, imperium, którego od ponad 500 lat już nie ma. Hagia Sophia, choć dziś otoczona przez cztery minarety, wciąż przypomina o wiekach chwały Bizancjum i potędze chrześcijaństwa.

Czytaj też:
Upadek Konstantynopola. Dzień żałoby dla wszystkich chrześcijanCzytaj też:
QUIZ: Bizancjum. Co wiesz o cesarstwie nad Bosforem?