Kwestia kultu ikon co jakiś czas zajmowała niektórych teologów, głównie w Cesarstwie Bizantyńskim. Przeciwko czczeniu wizerunków Boga i świętych wypowiadały się niektóre sekty. W VIII wieku dyskusja na ten temat dotarła na dwóch cesarski w Konstantynopolu. Cesarz Leon III Izauryjczyk, panujący w latach 717-741 – szukając przyczyny katastrof naturalnych oraz niepowodzeń na froncie, które dotknęły Bizancjum w czasie jego panowania – stwierdził, że winę za wszystkie nieszczęścia ponosi bałwochwalstwo mieszkańców Cesarstwa.
Ikonoklazm
Leon III zakazał oddawania czci obrazom i wizerunkom, powołując się na słowa z Księgi Rodzaju: „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią! Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył, bo Ja Pan, Bóg twój, jestem Bogiem zazdrosnym, który za nieprawość ojców karze synów do trzeciego i czwartego pokolenia, tych, którzy Mnie nienawidzą”.
Historycy spierają się, co było bezpośrednią przyczyną zakazu wydanego przez Leona. Być może były to wpływy islamu, który surowo zakazuje sporządzania wizerunków. Możliwe, że wpływ na cesarza miała też sekta paulicjan, którzy nawoływali m.in. do likwidacji hierarchii kościelnej i niszczenia obrazów.
Większość Bizantyńczyków i liczni biskupi, na czele z patriarchą Konstantynopola Germanem, sprzeciwili się decyzji Leona. Przeciwnicy ikonoklazmu zaczęli być prześladowani, nakładano na nich kary finansowe lub kazano opuszczać miejsce zamieszkania. Kościoły zamykano lub demolowano, niszczono ich wyposażenie oraz wszystkie obrazy i rzeźby przedstawiające Boga, Matkę Bożą i świętych.
Papież Grzegorz III skrytykował działania cesarza bizantyńskiego stwierdzając, że kwestia dogmatów wiary to sprawa biskupów, a nie cesarzy. Na zwołanym synodzie w Rzymie potępił ikonoklazm wprowadzony przez Leona III. W odpowiedzi na działania papieża, władca Bizancjum odebrał Kościołowi posiadłości na Sycylii i w Kalabrii, a także pozbawił Rzym jurysdykcji nad wikariatem w Tesalonikach.
Następcą Leona III był Konstantyn V Kopronim, który kontynuował politykę ikonoklazmu. Był on jeszcze bardziej zagorzały w prześladowaniach wobec zwolenników ikonolatrii (czczenia wizerunków). Z jego rozkazu palno obrazy, skuwano ze ścian freski, rozbijano rzeźby, a klasztory i kościoły zamieniano na łaźnie i koszary. Po śmierci Konstantyna V w roku 775 prześladowania w Bizancjum nieco zelżały. Część wygnanych duchownych wróciła do Cesarstwa. Największą przeciwniczką ikonoklazmu i orędowniczką powrotu do tradycji okazała się zaś żona cesarza Leona IV, Irena.
Irena objęła władzę w Cesarstwie Bizantyńskim w roku 780 roku (w chwili śmierci męża). Była pierwszą kobietą na cesarskim tronie i sprawowała władzę do 802 roku, kiedy została obalona. To za jej panowania przywrócono w Bizancjum kult ikon.
Drugi sobór nicejski
Trzeba pamiętać, że choć nie istniał wówczas żaden podział na Kościół Katolicki i Kościół Prawosławny, to różnice doktrynalne pomiędzy Rzymem a Konstantynopolem istniały już w IV wieku, co raz po raz wywoływało konflikty pomiędzy papieżem i patriarchą (lub bizantyńskim cesarzem). Ikonoklazm był kolejną kwestią dogmatyczną, która podzieliła ówczesny Kościół.
Cesarzowa Irena, chcąc zakończyć konflikt z Rzymem rozpoczęła starania o zwołanie soboru, który raz na zawsze wyjaśnić miał sprawę kultu obrazów.
Obrady soboru rozpoczęły się 31 sierpnia 786 roku, jednak zostały szybko przerwane przez część wojsk, które pozostały wierne poprzednim rozkazom i popierały ikonoklazm. Irena postanowiła przenieść obrady do Nicei, a armii kazała wyruszyć do Azji Mniejszej, gdzie istniało zagrożenie atakiem Arabów.
Drugi sobór nicejski rozpoczął się 24 września 787 roku. Uczestniczyło w nim około 250 biskupów, a przewodniczył mu prawdopodobnie Tarazjusz, patriarcha Konstantynopola. Wysłannik papieża Hadriana odczytał list, w którym papież wyraził poparcie dla jedności Kościoła oraz stwierdzał, że kult wizerunków jest zgodny z nauką Pisma.
- 13 października, w czasie VII sesji ogłoszono soborową definicję wiary, w której podkreślano, że nie chce się ani niczego odejmować, ani niczego dodawać do Tradycji Kościoła, ale tylko zachować wszystko, co jest zgodne z sześcioma soborami powszechnymi, czego dowodzi włączenie do definicji dogmatycznej Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego. W tym kontekście stwierdzono ważność Tradycji, pisanej i niepisanej, Kościoła, do której należy także cześć oddawana obrazom.
Sobór zakończono uroczyście 23 października w Konstantynopolu, w pałacu cesarskim Magnaura. Irena i Konstantyn VI [syn Ireny] podpisali tom zawierający oficjalne określenie prawomocności kultu ikon jako władcy państwa. Jako pierwsi spośród biskupów akta podpisali legaci biskupa Rzymu. Do akt wchodzą również 22 kanony, o których nie wiadomo jednak z pewnością, jak i kiedy zostały promulgowane; mają one charakter prawodawczy, administracyjny i dyscyplinarny (A. Baron, H. Pietras, Dokumenty Soborów Powszechnych, 325-787).
Kult ikon został przywrócony, z zastrzeżeniem, że nie chodzi o kult ikony jako takiej, lecz o kult wizerunku, jaki ta ikona przedstawia. Ustalono również sposób pisania ikon oraz to, w jaki sposób wizerunki boskie oraz świętych mogą być na ikonach ukazywane. Sobór podjął także inne decyzje, np. w kwestii zakonów, chrztu żydów, organizacji diecezji oraz wymagań stawianych kandydatom na biskupów.
Okres pierwszego ikonoklazmu zakończył się. W Cesarstwie Bizantyńskim nie na długo, co prawda, gdyż już w 815 roku cesarz Leon V Armeńczyk wrócił do zakazu kultu wizerunków. Drugi ikonoklazm zakończył się w roku 843 wraz z panowaniem cesarzowej Teodory, która na zwołanym wraz z patriarchą Metodym, synodzie w Konstantynopolu, potwierdziła decyzje drugiego soboru nicejskiego z 787 roku.
Czytaj też:
Od polityki do schizmy. Konflikt, którego skutki odczuwamy do dziś
Czytaj też:
Pierwszy cesarz, który zginął w starciu. Bitwa pod Adrianopolem
Czytaj też:
Konstantyn XI Paleolog - ostatni obrońca Konstantynopola