Zamek Królewski na Wawelu oraz całe Wzgórze Wawelskie to jeden z symboli Krakowa i jedno z najczęściej odwiedzanych przez turystów miejsc. Jaka jest jego historia? Kiedy Wawel stał się siedzibą królów? Oto krótka historia Zamku Królewskiego na Wawelu.
Od Kraka do Jagiełły
Dzieje baśniowe Krakowa i samego Wawelu związane są z legendami o Kraku, Wandzie smoku wawelskim. Historyczne dzieje Wzgórza Wawelskiego zaczynają się jednak dopiero na przełomie VIII i IX wieku, kiedy miejsce to stało się jednym z ośrodków władzy plemienia Wiślan.
Dawny Kraków znajdował się na skrzyżowaniu szlaków handlowych, a Wzgórze Wawelskie znajdowało się dogodnym miejscu, w zakolu rzeki. Ukształtowanie terenu sprawiło, że budowa w tym miejscu osady, a później grodu była czymś oczywistym.
Za panowania Mieszka I, który w 966 roku przyjął chrzest, ziemie Wiślan weszły w skład rodzącego się państwa polskiego. W roku 1000, już za panowania Bolesława Chrobrego, w Krakowie utworzone zostało biskupstwo krakowskie. W latach 20. XI wieku na Wzgórzu Wawelskim przystąpiono do budowy pierwszej katedry. Jej wygląd nie jest dziś znany. Zniszczona ona została prawdopodobnie jeszcze w tym samym stuleciu.
Na Wzgórzu Wawelskim powstawać zaczęły, mniej więcej w tamtym czasie, pierwsze budowle kamienne (przedromańskie). Są to m.in., istniejąca do dziś, Rotunda Najświętszej Maryi Panny czy nieistniejące już kościoły, np. świętego Jerzego.
Wawel został siedzibą polskich władców prawdopodobnie za panowania Kazimierza Odnowiciela, kiedy powrócił on do Polski około 1038-1039 roku.
Druga katedra, w miejsce zniszczonej, została zbudowana za panowania księcia Władysława Hermana na przełomie XI i XII wieku. Jej pozostałością jest m.in. krypta św. Leonarda, a także kościół św. Gereona, kościół św. Michała i rotunda przy baszcie Sandomierskiej. Około 1305 roku nastąpił pożar katedry. Budowlę udało się szczęśliwie odratować, a w 1320 roku w jej wnętrzach miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, który był pierwszym polskim królem od czasów Bolesława Szczodrego. Koronacja Łokietka była zarazem pierwszą koronacją królewską w Krakowie – wcześniej koronacje odbywały się w Gnieźnie.
Już w 1320 roku Władysław Łokietek zdecydował o budowie nowej, trzeciej katedry. Była to budowla trzynawowa z transeptem i ambitem. W kolejnych latach dostawiano do niej kaplice – pod koniec XV wieku było ich łącznie aż 19. W czasach Kazimierza Wielkiego nastąpiła przebudowa wczesnogotyckiego, wawelskiego zamku. Wzniesiono nowe południowo-wschodnie skrzydło, a wyższe kondygnacje połączono krużgankami na murowanych filarach. Kolejna rozbudowa miała miejsce za panowania Jadwigi i Władysława Jagiełły. Królewska para dobudowała m.in. tzw. Kurzą Stopkę i Więżę Duńską. Wzmocniono także mury obronne i dobudowano baszty.
Pierwszym królem pochowanym na Wawelu był Władysław Łokietek. Po nim złożeni do grobowców zostali tam m.in. Kazimierz Wielki, Jadwiga Andegaweńska, Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbracht. Sarkofag Kazimierza Jagiellończyka wykonał Wit Stwosz, autor ołtarza w Kościele Mariackim na krakowskim Rynku.
Liczne zniszczenia i przebudowy
Gruntowna przebudowa Wawelu nastąpiła za czasów króla Zygmunta Starego. Pracami kierowali m.in. Włosi: Franciszek z Florencji i Bartłomiej Berecci oraz Polak – Benedykt z Sandomierza. Za panowania Zygmunta Starego powstał, charakterystyczny do dzisiaj, dziedziniec pałacowy. Kolejny król, czyli Zygmunt August zdecydował z kolei o budowie Kaplicy Zygmuntowskiej, miejsca wiecznego spoczynku obydwu Zygmuntów.
W 1595 roku na Wawelu wybuchł pożar, po którym konieczna była jego częściowa odbudowa. Pracami kierował Jan Trevano. W tym czasie Zygmunt III Waza zdecydował o przeprowadzce do Warszawy, która odtąd miała zostać siedzibą polskich monarchów. Wawel został nieco zapomniany i przez wiele lat nie był otoczony zbyt dobrą opieką. Ważnym miejscem była jednak wciąż wawelska katedra. To tam dokonywano królewskich koronacji i tam odbywały się pochówki królów.
Poważnych zniszczeń na Wawelu dokonali Szwedzi podczas wojny polsko-szwedzkiej w połowie XVII wieku, którzy na Wawelu stacjonowali. W kolejnych dekadach Wawel był okupowany przez (ponownie) wojska szwedzkie oraz pruskie. W 1794 roku Niemcy zrabowali polskie insygnia koronne, które przetopili, a klejnoty sprzedali. Do dzisiaj nie udało się ich odzyskać. Jedyny zachowany przedmiot to Szczerbiec, miecz koronacyjny.
Po 1795 roku Kraków znalazł się w zaborze austriackim. Austriacy dokonali na Wawelu kolejnych zmian. Wzgórze wawelskie zamieniono w koszary, liczne znajdujące się tam budynki wyburzono, m.in. kościoły św. Jerzego i św. Michała, tworząc tym samym tzw. zewnętrzny dziedziniec.
W drugiej połowie XIX wieku z inicjatywy mieszkańców Krakowa, Wawel udało się odzyskać z rąk austriackich wojskowych (wzgórze wawelskie było uprzednio częścią Twierdzy Kraków). Polacy z całej Galicji i spoza jej granic gromadzić zaczęli fundusze potrzebne do odbudowy Zamku. Swój wkład w odbudowie miał także sam cesarz Franciszek Józek, który ze swoich prywatnych funduszy przekazał na ten cel 100 tysięcy koron.
W 1869 roku, po przypadkowym otwarciu trumny króla Kazimierza Wielkiego, urządzono jego powtórny pogrzeb. Rozpoczęto ponadto renowację innych królewskich nagrobków. Koszty odnowienia sarkofagu króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego pokrył Franciszek Józef.
Prace konserwacyjne ruszyły pełna parą w 1905 roku. Kierował nimi Zygmunt Hendel oraz Adolf Szyszko-Bohusz. Renowację finansowano niemal wyłącznie z prywatnych wpłat i składek społecznych.
W latach 1904-1907 powstał niezwykły projekt zabudowy wzgórza wawelskiego, którego autorami byli Stanisław Wyspiański i Władysław Ekielski. Proponowali oni przeniesienie na Wawel siedziby Sejmu i Senatu, Muzeum Narodowego, Akademii Umiejętności i kurii biskupiej. Projekt „Akropolis” nigdy jednak nie powstał.
Wawel pomagali odnawiać najwybitniejsi ówcześni polscy artyści. Nowy nagrobek królowej Jadwigi i symboliczny grób Władysława Warneńczyka wykonał Antoni Madeyski. Włodzimierz Tetmajer ozdobił malowidłami kaplicę królowej Zofii. W skarbcu katedralnym oraz kaplicy Szafrańców autorem malowideł był Józef Mehoffer. On także wykonał witraże w oknach transeptu katedry oraz w kaplicy Świętokrzyskiej.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Zamek na Wawelu stał się jedną z rezydencji Prezydenta RP. Oficjalnie pozostaje nią do dzisiaj.
W 1927 roku sprowadzono na Wawel prochy Juliusza Słowackiego oraz jego matki. W 1935 roku pochowano tutaj Józefa Piłsudskiego. W czasie II wojny światowej Wawel został siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka. W czasie okupacji Niemcy wywieźli z Krakowa, w tym z Wawelu, wiele bezcennych zabytków, których większość do dziś do Polski nie wróciła.
Zamek na Wawelu to jedno z najpopularniejszych miejsc w Polsce. Siedziba polskich królów jest licznie odwiedzana przez polskich i zagranicznych turystów, nawet 1,5 miliona osób rocznie.
W obrębie wzgórza wawelskiego funkcjonują dwie niezależne instytucje: Zamek Królewski na Wawelu oraz Katedra. Zamek podzielony jest na kilka ekspozycji: stałych i sezonowych oraz wystawy czasowe. Od lipca 2022 roku udostępniona dla turystów została nowa aranżacja Skarbca Koronnego. Na Zamku można zwiedzić m.in. Reprezentacyjne Komnaty Królewskie, Prywatne Komnaty Królewskie, Skarbiec Koronny, Zbrojownię, wystawę poświęconą Sztuce Wschodu, wystawę „Namioty Tureckie”, kościół św. Gereona, Smoczą Jamę, Ogrody Królewskie, Basztę Sandomierską oraz Krużganki Pierwszego Piętra. W Katedrze zobaczyć można natomiast, oprócz samego wnętrza świątyni, groby królewskie, dzwon Zygmunt, a także zwiedzić Muzeum Katedralne i Muzeum Archidiecezjane.
Czytaj też:
Powstanie krakowskie - naiwność, głupota? Przeciwko Austriakom i wbrew rabacji galicyjskiejCzytaj też:
Zjazd w Gąsawie i walka Piastów. Scenariusz lepszy, niż "Gra o tron"Czytaj też:
Elżbieta Granowska. Okrutne kpiny z trzeciej żony Jagiełły. Czy słuszne?