Królestwo Kusz. Zapomniana cywilizacja w cieniu Egiptu

Pozostałości po królestwie Kusz znajdują się na terenie dzisiejszego Sudanu. O zabytkach sprzed tysięcy lat wiedzą jednak tylko stosunkowo nieliczni. Zdecydowana większość turystów poprzestaje na odwiedzeniu egipskich piramid czy świątyni Abu Simbel. Trudno się jednak dziwić, gdyż Egipt jest dla turystów dużo łatwiej dostępny.

Kuszyci są jednak równie intrygujący, co starożytni Egipcjanie. Cywilizacja ta wytworzyła własny język, pismo, sztukę, sposób ubierania się. Mieszkańcy Kusz prowadzili rozległe kontakty handlowe i polityczne, a przez około sto lat władali Egiptem.

Skąd zatem wzięła się kuszycka cywilizacja, kiedy przeżywała swój rozkwit i dlaczego po czasie słuch po niej zaginął?

Kerma

Pierwszą kulturą, która rozwijała się na terenie Królestwa Kusz była kultura Kerma. Rozwijała się ona pomiędzy 2500 a 1500 rokiem p.n.e. na terenie tzw. Górnej Nubii (północny i środkowy Sudan). Pod koniec swojego istnienia władcy Kermy podbili sąsiednie państwa tworząc silny organizm państwowy, który po raz pierwszy zaczął poważnie rywalizować z Egiptem w okresie tzw. Średniego Państwa. Z tego czasu pochodzi najwcześniejsza pisemna wzmianka o państwie leżącym na południe od Egiptu.

Wyprawy wojenne przeciwko Kusz prowadził m.in. faraon Mentuhotep II, lecz dopiero jednemu z kolejnych władców Egiptu, Totmesowi I (jeden z pierwszych władców okresu Nowego Państwa; panował w latach 1504-1492 p.n.e.) udało się zniszczyć stolicę Kusz, Kermę. Podbój ten doprowadził do podporządkowania Kusz, a w końcu wchłonięcia go przez Egipt. Terytorium Kusz, zwane w Egipcie także Nubią, zarządzał wicekról Kusz władający z ramienia faraona. Była to kluczowa dla Egiptu prowincja, dzięki której sam Egipt wzrastał gospodarczo i prowadził kontakty handlowe z leżącymi w głębi Afryki królestwami.

Mieszkańcy Kusz nie pozwolili jednak na całkowitą „egiptyzację” swojego państwa zachowując pewne poczucie odrębności i co jakiś czas podnosząc bunty przeciwko Egiptowi. Królestwo Kusz odrodziło się po kilku wiekach wraz z upadkiem Nowego Państwa Egipskiego około 1070 roku p.n.e.

Królestwo Kusz

Królestwo Kusz rozwijało się głównie na obszarze dzisiejszego północnego Sudanu. Nową stolicą państwa zostało miasto Napata, gdzie urzędował król Alara, pierwszy przedstawiciel dynastii Napatan. Za jego panowania Kuszyci zaczęli odbudowywać swoje państwo. Nowe świątynie powstały wówczas m.in. w Kermie i Jebel Barkal. Wiadomo, że w tamtym czasie Kuszyci czcili, przynajmniej częściowo, tych samych bogów, co Egipcjanie. W Kusz żywy był np. kult boga Amona.

Wpływy Kuszytów były coraz większe. Najpierw podporządkowali sobie Górny Egipt, a około 716 roku p.n.e. także Dolny Egipt (w dziejach Egiptu był to tzw. trzeci okres przejściowy). Kuszyci rządzili Egiptem jako XXV dynastia. W kolejnych latach toczyli boje m.in. z asyryjskim władcą Sargonem II, Libijczykami, mieszkańcami Palestyny, plemionami arabskimi oraz być może z Fenicjanami.

Apogeum wpływów Królestwa Kusz przypadło na rządy króla Taharki (690-664 p.n.e.). W tamtym czasie znajdujące się w jego władaniu państwo egipskie wraz z Kusz obejmowały terytorium tak rozległe, jak w czasach egipskiego Nowego Państwa. Za jego panowania odrodziła się egipska sztuka. W całym Egipcie i w Nubii wznoszono nowe świątynie (m.in. w Memfis czy Jebel Barkal). Wtedy też na terenie Kusz powstały liczne, nawiązujące nieco do egipskich, piramidy. Przypuszcza się, że to właśnie za rządów Taharki Kuszyci opracowali własny system pisma, odwołujący się do pisma hieroglificznego stosowanego przez Egipcjan.

Kolejna wojna z Asyrią wybuchła w 671 roku p.n.e. Asyryjski władca Asarhaddon podbił w końcu dużą część Egiptu, a Taharka musiał uciekać do Nubii. Część członków jego rodziny została wówczas porwana przez asyryjskie wojska i wywieziona do Niniwy. Podboje Asarhaddona kontynuował jego syn i spadkobierca Aszurbanipal. Walczył z nim następca Taharki (zmarł w 664 p.n.e.), Tanutamon, który odzyskał część Egiptu, w tym świątynie w Memfis, „przywracając porządek z chaosu”, jak mówi jedna z egipskich stel. Władza Kuszytów nie trwała jednak długo. Już rok później Asyryjczycy wysłali do Egiptu potężną armię, która rozgromiła siły Tanutamona. W czasie tego najazdu całkowicie zniszczono Teby, które nigdy nie odzyskały już dawnej świetności.

W 672 roku p.n.e. władzę nad Egiptem odzyskał rodzimy, egipski władca Necho I, który panował jako wasal Aszurbanipala. Więzy pomiędzy Egiptem a Kusz zostały zerwane.

Trudne sąsiedztwa

Po okresie ogromnej prosperity, a później licznych wyniszczających walkach Królestwo Kusz rozwijało się powoli, lecz względnie spokojnie. Kolejne walki rozgorzały około 530 roku p.n.e., kiedy Nubia została zaatakowana przez perską dynastię Achemenidów. Kuszyci przetrwali jednak najazd. Co więcej, wiele wskazuje, że władcy Kusz nie rezygnowali też z roszczeń do władzy nad Egiptem. Co pewien czas na tym tle dochodziło do zbrojnych konfliktów pomiędzy Egiptem a Kusz. Być może m.in. z tego powodu około 591 roku p.n.e. stolica Kusz została przeniesiona z Napaty do Meroë, miasta leżącego bardziej na południe. Od 300 toku p.n.e. w Meroë zaczęto ponadto grzebać zmarłych władców Królestwa Kusz (wcześniej pochówki odbywały się w Napacie, co świadczy o wciąż dużym znaczeniu tego miasta).

Meroë było położone w pobliżu złóż rud żelaza oraz blisko szlaku handlowego zdążającego do Morza Czerwonego. Kuszyci prowadzili w tym czasie ożywione relacje handlowe m.in. z Rzymem. Ich władza rozciągała się od południowego Egiptu niemal do granic dzisiejszego Sudanu Południowego.

W czasie rządów egipskiej dynastii Ptolemeuszy dochodziło do różnych konfliktów pomiędzy Egiptem a Kusz. Część północnych obszarów Królestwa Kusz była nawet czasowo okupowana przez Egipt. W tym czasie znaczenie Państwa Kuszyckiego powoli spadało. Kiedy po śmierci Kleopatry VII Rzymianie podbili Egipt, także Kuszyci dostali się w obszar ich wpływów, co jednak wywołało ogromne niezadowolenie i doprowadziło do wojny królowej Kuszytów Kandake z Rzymianami. Po długich walkach obie strony podpisały, korzystny zresztą dla Kuszytów, pokój.

Na temat dziejów Królestwa Kusz nie zachowało się zbyt wiele informacji. Niedużo wiemy nawet o tym, kiedy nastąpił ostateczny upadek Kuszytów. Państwo Kuszyckie istniało jeszcze prawdopodobnie w IV wieku n.e., kiedy toczyło walki z leżącym na terenie dzisiejszej Etiopii chrześcijańskim państwem Aksum. Być może to właśnie walki z Aksum doprowadziły Kusz do ostatecznego upadku.

Królestwo Kusz zostało na wiele lat zapomniane, przyćmione przez pamięć o starożytnym Egipcie. Po upadku Kusz, przez wieki interior Afryki nie był przez Europejczyków badany. Kontakty handlowe z państwami afrykańskimi prowadziło Cesarstwo Bizantyńskie, które jednak samo zostało podbite przez muzułmanów w XV wieku. Wraz z rozwojem islamu wschodnia część Afryki była jednocześnie coraz bardziej dominowana przez arabskich handlarzy (głównie handlarzy niewolników). Po Rzymianach i organizowanych przez cesarza Nerona wyprawach w głąb Czarnego Lądu, Europejczycy zaczęli na nowo odkrywać wnętrze Afryki dopiero w XIX i XX wieku.

Czytaj też:
Siali postrach w swoich czasach. 13 znanych i mniej znanych postaci starożytnościCzytaj też:
Abu Simbel. Wyjątkowe świątynie cudem uratowane przed wodą (także dzięki Polakowi)Czytaj też:
Kamień z Rosetty. Odkrycie archeologiczne stuleciaCzytaj też:
Nieziemska broń - dosłownie. Sztylet Tutanchamona wywołał sensację